تحلیلی بر کتاب «الحصاد المر»، خاطرات آقای جابر احمد

علی حیدری

خلاصه: طی سی و هفت شماره به بازخوانی خاطرات سیاسی آقای جابر احمد، الحصاد المر پرداختم. بر این باور هستم که خاطرات ایشان جای بسیاری برای نقد و بررسی دارد که انتظار است حداقل در میان فعالان و نخبگان عرب اهوازی جدی گرفته شود. اما صرف بازخوانی این خاطرات بدون تحلیلی هر چند کوتاه و مختصر را ناقص می دیدم. به همین دلیل طی نوشتار ذیل تحلیلی از آن خاطرات ارائه کردم. تحلیل ذیل بر اساس سه «گذار» کنشی - مفاهیمی است که جابر احمد در طی روند مبارزاتی خویش آنها را تجربه کرده است.

جابر احمد به عنوان یک مبارز و بر حسب تجارب شخصی و تشکیلاتی خود طی خاطراتش نشان می دهد برای احقاق حقوق مردم عرب اهواز از چند ایده و رویکرد به ایده ها و رویکردهای جدیدی عبور و گذار کرده است:

1- گذار از رویکرد مبارزه ی مسلحانه به مبارزه ی سیاسی مسالمت آمیز و مطالبه خواه

2- گذار از ایده ی استقلال اقلیم به فدرالیسم یا خودمختاری

3- گذار از اعتماد به کشورهای غیر دموکراتیک به کشورهای دموکراتیک و نهادهای بین المللی.

با مطالعه ی خاطرات سیاسی جابر احمد می توان پی برد که گذارهای سه گانه ی فوق تنها حاصل تغییر در تحلیل شخصی وی نبوده اند بلکه حاصل فعالیت و کنش میدانی و انباشت تجربه ی سیاسی - تشکیلاتی طی دهه ها فعالیت گروهی و جمعی بوده است. به نظر می آید سه دلیل عمده باعث چنین دگرگونی در دیدگاه های وی شده اند:

1- ماهیت دولت و نظام های سیاسی در ایران

2- ماهیت جامعه ی عرب اهواز

3- تجارب شخصی و عینی.

برای بررسی ریشه ی گذارهای فوق الذکر از تحلیل ترکیبی و تاثیر متقابل دلایل بر یکدیگر استفاده شده است. از چنین منظری باید تاکید کرد که به دلیل شباهت های ساختاری نظام سیاسی کنونی با نظام سابق (رانتیر، تمامیت خواه، متمرکز، قوم گرا – فرقه گرا)، رفتارها و سیاست های جمهوری اسلامی در برابر حقوق و خواسته های مردم عرب اهواز شباهت های فراوانی با سیاست های نظام شاهنشاهی دارد.

در چنین ساختاری هیچ امکانی برای فعالیت های انتقادی و اپوزیسیونی در چارچوب نظام سیاسی قائم بوجود نمی آید به همین دلیل حتی اگر برای مدت کوتاهی و به دلایل تاکتیکی و عملگرایانه و یا تحت تاثیر رقابت میان نخبگان حاکم یا فشارهای خارجی شاهد گشایش های نسبی سیاسی و فعالیت نیروهای مستقل ملیت ها و قومیت ها از جمله عرب های اهواز باشیم، نظام سیاسی مستقر به سرعت با شکل دادن به شرایط جدید به ممنوعیت ها و سرکوب روی خواهد آورد و سعی در تثبیت هژمونی خود بر جامعه خواهد کرد.

از سویی دیگر به دلیل سلطه ی مطلق نهاد دولت در ایران هر گونه تغییر نظام اجتماعی در جامعه ی عرب اهواز بطور مستقیم متاثر از سیاست ها، برنامه ها و دخالت های مستقیم و غیر مستقیم دولتی در همه ی حوزه های ریز و درشت می باشد. تحت تاثیر چنین نظام سیاسی متمرکز و تمامیت خواهی نمی توان بدرستی به ماهیت تغییرات در جامعه ی عرب اهواز پی برد و آنها را بطور دقیقی تحلیل کرد چرا که نمی توان تشخیص داد کدام یک از تغییرات ماهیتی درون زا داشته و حاصل فعل و انفعال نیروهای درونی جامعه ی عرب اهواز است و کدام یک از تغییرات متاثر از سیاست های دولتی و اراده ی حاکمیت سیاسی می باشد. بدین ترتیب هر تغییری در هر حوزه ای از جامعه ی عرب اهواز را باید اغلب تحت تاثیر سیاست ها و برنامه های دولتی به عنوان بازیگر هژمون در ایران بشمار آورد و سپس نقش نیروهای سیاسی – اجتماعی عرب اهواز را با توجه به تاثیر و توانایی هایشان مورد بررسی قرار داد.

از این چشم انداز، در تحلیل معادله ی نظام سیاسی در ایران و جامعه عرب اهواز، «نظام سیاسی» متغیر ثابت است و «نیروهای سیاسی – اجتماعی عرب و نحوه ی تعامل آنها با یکدیگر» متغیر وابسته بشمار می روند.

بدین دلیل ساختاری، قریب به اتفاق مشکله های کنونی جامعه ی عرب اهواز (اشكاليات المجتمع العربي الأهوازي) کماکان همان مشکله های سابق می باشند:

1- در حوزه ی اقتصادی به دلیل ساختار متمرکز و رانتیر دولت در ایران و وجود ثروت نفت و گاز و آب و زمین های حاصلخیز در اقلیم اهواز، همان گونه که نظام شاهنشاهی بر اساس سیاست های استخدامی تبعیض آمیز، ایجاد پروژه های ملی و تصرف اراضی مردم عرب اهواز اقدام می کرد، جمهوری اسلامی نیز همان سیاست ها را با جدیت بیشتری ادامه داد.

2- در سپهر سیاسی نیز به دلیل ساختار تمامیت خواهی و ماهیت نژادی دولت در ایران هر گونه فعالیت سیاسی دموکراتیک و یا طرح خواسته ها و مطالبات قومی و یا درخواست اجرای حقوق ملی مردم عرب، هم با ماهیت دولت مستقر و هم با ساختار دولت در ایران ناسازگار تشخیص داده می شود. افزون بر آن فرقه گرایی (شیعه گرایی) در جمهوری اسلامی بُعد جدیدی بر ابعاد ایدئولوژیک دولت در ایران افزود که این ابزار، بهانه ای جدید برای حذف و اتهام زنی علیه فعالیت های سیاسی – اجتماعی کنشگران عرب در ایران شد. تمرکز نظام اداری در نظام سابق و کنونی نیز هر گونه توزیع قدرت و ثروت در ابعاد محلی را غیر ممکن ساخته است و نخبگان حاکم هر تلاشی در جهت تمرکز زدایی را کوششی جهت براندازی و یا تجزیه ایران بشمار می آورند.

3- در عرصه ی فرهنگی نیز تمام ابعاد قومی و توتالیتری نظام سابق در همه ی حوزه های هنری، ادبی، آموزشی، تبلیغاتی، رسانه ای و... توسط نظام جمهوری اسلامی بازتولید و ارتقا یافت. در این زمینه مهمترین فاکتور مشابه میان دو نظام سابق و کنونی، سیاست آموزش به زبان رسمی و ممنوعیت آموزش به زبان مادری می باشد. همان گونه که در نظام شاهنشاهی آموزش به زبان واحد و رسمی تهدیدی علیه هویت و میراث فرهنگی ملیت ها و قومیت ها بشمار می رفت اصرار بر ادامه ی آن رویکرد آموزشی در نظام جمهوری اسلامی باعث ادامه ی همان تهدید سابق شده است.

با نظر به فشار و تهدیدی که این ساختار برای کیان و هویت فرد و جامعه ی عرب اهواز ایجاد می کند، واکنش نیروهای فعال سیاسی – اجتماعی عرب نسبت به سیاست ها و برنامه های دولتی در ایران در هر دو نظام شاهنشاهی و جمهوری اسلامی تفاوت چندانی نداشته است:

1- نظام اقتصادی رانتیر و حذفی به افزایش حاشیه نشینی و فقر گسترده در جامعه ی عرب اهواز انجامیده است. این وضعیت سبب بوجود آمدن الگوی خاصی از فعالیت های اقتصادی حاشیه ای مانند بساط فروشی، عملگی، کارگران روزمزد و قراردادی و... با درآمدهای بسیار پایین و بخور نمیر در میان نیروی کار عرب شده است. چنین الگویی از سویی امکان اعتراض این حاشیه نشینان را از طریق سیاست های حمایتی موقت تحت تاثیر قرار می دهد و از سویی دیگر می تواند پایگاهی برای جذب نیروی اعتراضی علیه حکومت توسط نخبگان طبقه ی متوسط و بالای عرب بشمار رود.

2- نظام سیاسی تمامیت خواه، متمرکز و قوم گرا – فرقه گرا نیز الگوی اعتراض توده ای، غیر متشکل و خشونت آمیز را بر می انگیزد. همان گونه که نظام شاهنشاهی به اپوزیسیون جهت ایجاد آلترناتیو دموکراتیک و مدنی فرصت شکل گیری نداد و در نهایت معارضان را به سوی ایجاد گروه های مبارز با رویکرد نبرد مسلحانه مجبور کرد، سیاست های نظام جمهوری اسلامی بویژه حذف معارضان و مخالفان مسالمت جو و ممتنع ساختن هر گونه فعالیت مدنی نیز رویکردهای انقلابی و براندازانه را به تنها روش مبارزه ی سیاسی تبدیل ساخته است.

3- عرصه فرهنگی در نظام کنونی نیز همان چالش های سابق را پیش روی فعالان فرهنگی ملیت ها و قومیت ها قرار داده است: چالش وجود و بقا به جهت اصرار نظام کنونی بر سیاست های فرهنگی یکسان ساز و برنامه های آموزشی مبتنی بر زبان قوم مسلط. چنین سیاست ها و برنامه هایی هر چند به بیگانه شدن ملیت ها با فرهنگ و آداب و سننشان می انجامد اما در همان حال این بیگانگی نه تنها منجر به جذب حداکثری قومیت ها در فرهنگ غالب نمی شود بلکه به مقاومت فرهنگی منجر شده و بر تضاد اجتماعی و ستیز قومی می افزاید.

بدین ترتیب مبارزات طبقاتی و کارگری در حوزه ی اقتصادی، تاکید بر مبارزه ی براندازانه و کم اثر شدن مبارزات مدنی و افزایش اعتراضات فراگیر عمومی در سپهر سیاسی و در نهایت مقاومت فرهنگی از طریق تمسک به آداب و سنن خوب و بد خویش در عرصه ی فرهنگی به بازتولید همان مشکله های سابق (اشکالیات) در جامعه ی عرب اهواز منجر شده است.

بنابراین و با نظر به خاطرات جابر احمد می توان نتیجه گرفت تا وقتی که نهاد دولت در ایران غیر متمرکز، دموکراتیک و غیر ایدئولوژیک نشود و تا هنگامی که نظام اقتصادی بر مبنای الگوی متوازنی از تقسیم و توزیع ثروت ها بر اساس پارامترهای محلی در کنار ملی بنا نگردد و تا زمانی که نظام آموزشی بر اساس آموزش به زبان مادری تغییر نیابد، هم نهاد دولت در ایران زورمندانه هژمونی خودش را بر ملیت ها و قومیت ها تحمیل خواهد کرد و هم نیروهای معارض بر اساس الگوی مشابه و تکرار شده ای به مبارزه و مقاومت ادامه خواهند داد.

خاطرات جابر احمد همچنین نشان می دهد که مشکله های جامعه ی عرب اهواز در دهه های 60 و 70 و 80 میلادی به دلیل شباهت سیاست ها و برنامه های دو نظام سابق و کنونی همان مشکله ها هستند. این خاطرات نمایان می سازند که برغم تماس بسیاری از نیروهای سیاسی – اجتماعی عرب اهوازی با جهان پیرامون خویش کماکان بسیاری از آنها اسیر همان مشکله های تاریخی هستند. رویکرد مبارزه ی مسلحانه، عدم وجود استقلال تصمیم گیری سیاسی، فقدان تشکیلات و سازماندهی مدرن، اعتماد به کشورها و نظام های غیر دموکراتیک، تعامل با طرف هایی که مسئله ی عرب های اهواز را امنیتی می پندارند، تمسک به ارزش ها و معیارهای قبیله گرایی به عنوان سنگری در برابر سیاست های یکسان ساز دولتی از مهمترین مشکله هایی هستند که علی رغم تجارب شکست خورده ی سابق بسیاری از فعالان سیاسی عرب اهوازی کماکان اصرار به تکرار و باز تولیدشان دارند.

با این وجود تجربه ی جابر احمد به عنوان یک مبارز نشان می دهد که هر چند امکان نادیده انگاری این مشکله های سیاسی – اقتصادی – فرهنگی تحت شرایط تحمیلی دولت در ایران وجود ندارد اما با نظر به تجارب گذشته و قرائت انتقادی از آنها همچنین بهره بردن از تجارب دیگر ملت ها و استفاده از پتانسیل نهادهای بین المللی می توان به فعالیت ها و رفتارهای جدیدی امکان بروز و شکل گیری داد و در همان حال از برخی مشکله های تاریخی حداقل در سطح کنش سیاسی بدون کوتاهی از حقوق و خواسته های مردم عرب اهواز نیز به طور موفقیت آمیزی گذار و عبور کرد.