مقدمه:

بعد از پیروزی میانه روها در انتخابات اخیر (بهار 92) شاهد تحرک گسترده ای در فضای سیاسی عربی استان بودیم. شآید در نگاه اول به نظر آید این تحرک واکنشی به گشایش نسبی فضای سیاسی کشور و به تبع آن استان باشد. بواقع تا حدود زیادی هم این نگاه مطابق واقعیت سیاسی کشور بوده و متاثر از برنامه ی دولت جدید نسبت به حوزه ی سیاست داخلی بوده است. اما به نظر می آید اولویت اصلی دولت جدید تا به امروز تاکید بر حل پرونده ی هسته ای کشور می باشد و بیشترین تلاش بر حل این معضل متمرکز شده است تا جایی که دولت و بویژه وزارت کشور که متولی اصلی سیاست داخلی است از برخی برنامه های خود که به حوزه ی اآزادی های سیاسی - اجتماعی مربوط می شود، در برابر منتقدین عقب نشینی نمود. ممانعت مخالفان دولت از انجام سخنرانی موافقین دولت، بحث زندانیان سیاسی، ادامه ی ممانعت از فعالیت احزاب اصلاح طلب و مانورهای منتقدین در برابر درب وزارت کشور از وجوه ضعف دولت در اجرای برنامه ی سیاست داخلی اش بودند.

 

البته شاید انتظار از دولت آقای روحانی بعد از هشت سال بی عملی و رخوت سیاسی اندکی بیش از ظرفیت و توانایی آن بوده است اما این انتقاد به دولت وارد است که حداقل در حوزه ی سیاست داخلی و بویژه در رابطه با اآزادی های مدنی-سیاسی تقریبا هیچ یک از شعارهایش محقق نگردیدند. می توان اذعان کرد تحرکی که در صحنه ی سیاست داخلی شاهد آن هستیم غالبا " تاثیر روانی" تغییر دولت قبل بوده و این تاثیر عامل انرژی جنبشی فضای سیاسی کشور می باشد. چون کاملا واضح است نفوذ، توانایی و قدرت مانور مخالفان دولت به مراتب بیشتر از موافقان آن بوده هر چند کمیت آنان به مراتب کمتر از موافقین دولت می باشد. این عدم توازن بین " کمیت " و " توانایی تاثیرگذاری" به سردرگمی موافقان منجر شده و آنان را به جای پرداختن به اهم معضلات و مشکلات سیاست داخلی، به روزمرگی و انفعال سیاسی دچار کرده است.

 

اما تحرک ایجاد شده در فضای عربی استان ضمن آنکه تا حدود بسیاری به تغییرات کشوری وابسته می باشد ولی دینامیسم درونی جامعه ی عرب و رقابت های سیاسی درون آن نیز تاثیر فراوانی در صحنه ی کنونی سیاسی استان داشته است. باری برای تحلیل آنچه در فضای عربی استان در جریان است می بایست ابتدا با بازیگران این فضا آشنا شد و نوع ارتباط آنها با یکدیگر، اولویت هایشان، شرکای آنها در فضای سیاسی کشور و استان، برنامه های آنان برای اینده -اگر برنامه ای داشته باشند - و... را شناسایی نمود. بدین منظور جریان شناسی سیاسی فعالان عرب یک نیاز ضروری برای فهم بهتر این فضا می باشد که تلاش می شود در طی آن با اندکی استقلال - و نه گسست کامل - از حوادث ریز و درشت روزمره به یک تصویر ابتدایی از نیروهای فاعل سیاسی دست یابیم. اعتقاد بر این است تا هنگامی که جایگاه هر گروه، شخص و یا جمعی در مختصات سیاسی معین نگردد نمی توان دلیل موضع گیری یا عدم موضع گیری آن را نسبت به حوادث جامعه بدرستی درک کرد. لذا در این جریان شناسی سعی شده است تا حدودی مستقل از حوادث روزانه به تفکیک جریانهای سیاسی بپردازیم و متغیرهای کلان تری مانند مطالبات قومی، انتخابات، سازمان یافتگی، نوع ارتباط با پایگاه اجتماعی و ... را مورد بررسی قرار دهیم.

اما قبل از پرداختن به جریان شناسی فعالان سیاسی عرب لازم است به برخی پیش فرض ها در این مبحث اشاره نمود تا بهتر بتوان این تقسیم بندی را فهمید و درک کرد:

 

1)حوزه ی سیاست عربی در استان به دو بخش کاملا مجزا قابل تفکیک است. این تفکیک ناظر به شکل، ماهیت و فهم فعالان این دو حوزه از مفاهیم و اصل کنش سیاسی است به نحوی که می توان از یک گسست کامل بین این دو بخش نام برد. این نوشتار در صدد تحلیل آن دسته از کنشگران عرب است که در فضای داخلی کشور و نظام سیاسی مستقر به فعالیت می پردازند و به نظام مفاهیمی ویژه ای پایبند هستند که در چارچوب آن می توان به کنش قانونی - مسالمت آمیز - علنی شکل و شمایل داد.

 

2) در این نوشتار از مفهوم " جریان " به دو منظور استفاده شده است: اول به منظور تفکیک نیروهای اجتماعی که بشکل رفتاری و در سطح مفاهیم کاربردی سیاسی با هم تفاوت عینی و ملموسی دارند، لذا در این سطح به تحلیل برخی مفاهیم اعتقادی کنشگران هر جریان می پردازیم تا بهتر بتوانیم تفاوت جایگاه اجتماعی آنان را درک کنیم.

 

در اینجا اعتقاد بر این است که جایگاه اجتماعی به رفتار و کنش سیاسی شکل می دهد، بدین ترتیب منظور دوم از مفهوم جریان ناظر به کنش مشخص سیاسی فعالان و گروه های منتسب به هر جریان می باشد.

 

 

 

با این وجود تفکیک حاضر از جریانهای سیاسی فعلی یک تفکیک مطلق با مرزهای کاملا واضح و روشن نیست. هر جریان به مانند یک مکعب فضایی فرضی است که می تواند در اضلاع یا زوایا با دیگر جریانها هم پوشانی پیدا بکند. بدین ترتیب می توان گفت که مرز بین جریانها ژلاتینی و فرضی است.

 

 

 

3) به شکل عملی جریان ماهیت رسمی و حقوقی ندارد. یعنی سازمان و تشکیلاتی نیست که از نظر قانون به رسمیت شناخته شود و یا اینکه در عرف و سنت اجتماعی - سیاسی مورد شناسایی قرار بگیرد. بواقع ویژگی بارز جریان ها عدم شفافیت آنهاست. یعنی نمی توان آنها را به اسانی مشخص و معرفی کرد. برعکس مثلا حزب سیاسی فورا و دقیقا قابل شناسایی و اندازه گیری است. به همین دلیل تا حد امکان سعی گردید از نام بردن اشخاص صرف نظر کرد و تنها در مواردی که کنش های شخصی کاملا تعیین کننده بود از فعالان نام برده شود.

 

 

 

4) در جامعه ی سیاسی عرب حتی در اوج فعالیت تشکلات در دوران اصلاحات (84 -76) فعالان سیاسی منفرد و غیر تشکیلاتی نقش بسزایی در فرایند سیاسی بازی می کردند. در حال حاضر به دلیل عدم وجود گروه ها و تشکلات سیاسی مشخص، کنشگران سیاسی منفرد بازیگران اصلی صحنه ی سیاسی کنونی بحساب می ایند. لذا در این مرحله اشخاص یا محافل شخصی عناصر اصلی تشکیل دهنده ی یک جریان سیاسی بشمار می روند. هر چند مشاهده می شود در برخی جریانها تلاشهایی برای تشکیل گروه ها و تشکلات سیاسی آغاز شده است اما تا تشکیل و تاثیرگذاری این نهادها بر صحنه ی سیاسی فاصله ی زیادی وجود دارد.

 

 

 

5) به دلیل عدم وجود گروه ها و احزاب سیاسی مشخص و شناسنامه دار در این مرحله و به تبع آن نبود استراتژی، برنامه، آیدئولوژی و تحلیل مشخص و روشن، تقسیم بندی کنونی ناظر بر "عمل سیاسی" است تا " تئوری سیاسی". بواقع غالب کنش های سیاسی کنونی - چه فردی و چه جمعی - فاقد زیرساخت تئوریکی اند، به همین دلیل از قدرت تاثیرگذاری عمیق، تعیین کننده و ماندگار در جامعه ی سیاسی عرب به دور هستند. علاوه بر آن به دلیل نبود تئوری سیاسی، کنشگران توانایی اقناع یکدیگر و توجیه پایگاه اجتماعی را تا حدود زیادی نیز از دست داده اند.

 

 

 

6) بیشتر گرایش ها و جریانهای سیاسی جامعه ی عرب با گرایش ها و جریانهای هم نظیر کشوری در ارتباط هستند اما انطباق کاملی بین جریانهای عربی و جریانهای مرکز وجود ندارد. این عدم انطباق البته از جریانی به جریان دیگر تفاوت دارد و یکسان نیست. قسمی از این عدم انطباق برمی گردد به اینکه جریانهای سیاسی کشوری خود عامل ایجاد تغییرات در کشور هستند و مستقل از جریانهای عربی استان عمل می کنند. در این راستا از منظر جریانهای سیاسی کشوری، استان و جامعه ی سیاسی عرب آن تنها جزئی از یک کل بحساب می ایند. علاوه بر آن و با توجه به عدم تاثیرگذاری کنشگران عرب در دهلیزهای سیاست جناحی و جریانی کشور، بسیاری از دغدغه ها، نیازها و اولویت های آنان در تصمیم سازی و تصمیم گیری جناحی - جریانی نادیده انگاشته می شود. از سویی دیگر فضای سیاسی خاص جامعه ی عرب و برخی تفاوت های آن با فضای کلان سیاسی کشور، رفتارها و کنش های خاصی را به فعالان سیاسی عرب تحمیل می کند که عامل مهمی در عدم انطباق جریانهای هم نظیر محلی و کشوری می باشد. نباید از یاد برد که جریانها و جناحهای سیاسی کشور به دلیل سیاستهای داخلی دولت اصولگرایان( 92 - 84 ) خود نیز کماکان سردرگم اند و فاقد انسجام درونی، برنامه و استراتژی های کلان سیاسی برای اداره ی کشور هستند.

 

 

 

7) دو عامل مهم و مرتبط به هم، "منصب" و " توانایی مالی" در دو دهه ی اخیر نقش بارزی در تعیین گرایش و موقعیت سیاسی برخی کنشگران بازی نمودند. این دو عامل که می توانستند به شفاف سازی و تثبیت موقعیت جریانی در جامعه ی سیاسی عرب کمک نمایند، با رفتار برخی صاحب منصبان و متمولین به عوامل پراکندگی و بهم ریختگی فضای سیاسی جامعه ی عرب تبدیل گشتند. بویژه بحث منصب که یکی از پارامترهای مهم در مقوله ی مطالبات قومی فعالان عرب بوده و هست توسط بسیاری از صاحب منصبان به یک مطالبه ی شخصی و یا تیمی - محفلی تنزل داده شد. بواقع رفتار غالب صاحب منصبان عرب ماهیت طرح و مبارزه ی سیاسی برای کسب مناصب بویژه مناصب استانی را دگرگون کرد و طرح این مطالبه را از دید کسر مهمی از شهروندان عرب به امری شخصی و فرصت طلبانه تبدیل نمود.

 

 

 

در این نوشتار بحث مناصب در ذیل مطالبات قومی سیاسی قرار داده می شود و به عنوان یک متغیر وابسته مورد ارزیابی جریانی قرار می گیرد.

 

8) انتخابات به عنوان تنها مجال و فضای ظهور کنش سیاسی معنادار و از عوامل مهم تجمیع اراده ی سیاسی جمعی - با تمام محدودیت هایش - به عنوان یک متغیر مهم در جریان شناسی سیاسی فعالان عرب مورد توجه قرار گرفته است. در خلال انتخابات است که بسیاری از کنشگران سیاسی عرب یا به عنوان نامزد انتخاباتی و یا از موضع حمایت از نامزد و یا لیستی انتخاباتی برای جذب اراءمردم مجبور به موضع گیری یا عدم موضع گیری می شوند. این امر سبب می شود بسیاری از فعالان که غالبا در فضای سایه و خاکستری حوزه ی سیاست حرکت می کردند بالاجبار وارد فضای روشن سیاست گردند و بطور ناخواسته موقعیت آنان برای مردم معین و مشخص گردد. بدین ترتیب انتخابات - بویژه انتخابات های محلی - می تواند به عنوان یکی از مهمترین متغیرهای تعیین جایگاه و گرایش سیاسی افراد و گروه ها بشمار آید. هر چند بعضا مشاهده می شود که گرایش برخی از عناصر سیاسی از انتخاباتی به انتخابات دیگر چرخشی 180 درجه ای پیدا می کند بطوریکه اصلا نمی توان برای این چرخش دلیل و توجیهی جز منافع شخصی پیدا کرد. به همین دلیل انتخابات نیز مانند بحث مناصب تا حدود زیادی به مصالح شخصی و محفلی - تیمی گره خورد، هر چند با بازشدن فضای سیاسی و اهمیت یافتن تشکلات و گروه های سیاسی احتمال سواستفاده های شخصی کمتر می شود.

 

 

 

در این تحلیل انتخابات به عنوان یک متغیر مستقل مورد توجه قرار گرفت و تلاش شد نوع نگرش فعالان و تشکلات هر جریان به آن مورد ارزیابی قرار گیرد.

 

 

 

با نظر به موارد گفته شده حال به تقسیم بندی جریانهای سیاسی عرب در صحنه ی سیاسی کنونی می پردازیم:

 

 

1)جریان سنتی

 

این جریان که شاخص عمده ی آن شیوخ و بزرگان قبایل و عشایر عرب می باشند بار دیگر مورد توجه جریانهای سیاسی و مسئولان استانی قرار گرفته است. هر چند این جریان را نمی توان کاملا منسجم و هماهنگ دانست و تاثیر آن نیز بین مردم عرب، بویژه در بافت شهری رو به ضعف نهاده است ولی مسئولان استانی با علم کردن شیوخ و صدور کارت های شناسایی برای آنان و دعوت از بزرگان قبایل توسط نهادهای اجرایی در مناسبتها، در واقع چند هدف را دنبال می نمایند که شآید مهمترین آن اهداف به حاشیه راندن و حذف نیروهای مدرن و پیشرو عرب با بزرگنمایی نقش این جریان و نشان دادن این امر است که جامعه ی عرب استان کماکان از بافت عشیره ای روستایی و نه شهری مدرن برخوردار می باشد.همچنین القای این ذهنیت که این نیروهای سنتی هستند که برای مردم عرب تصمیم می گیرند و آنها را رهبری می نمایند. دعوت شیوخ عرب از سوی نهاد استانداری بعد از حوادث ورزشگاه غدیر و دلجویی از آنان در همین چارچوب قابل تفسیر است.این رفتارها البته جدید نیستند و در نظام سابق نیز مورد ازمایش قرار گرفته بودند. باری بعضی از شیوخ در رژیم سابق با واگذاری برخی مقاطعه کاری ها و کارهای پیمانکاری به آنان تا حدودی به طبقه ی برجوازی ملی وصل شده بودند اما به یک طبقه ی مستقل برجوازی عربی ارتقا نیافتند. همچنین برخی دیگر از شیوخ نتوانستند از مرحله ی فئودالی و زمین داری سنتی فراتر روند و به روند جدیدی بپیوندند که از اوآخر دهه ی چهل و اوایل دهه ی پنجاه شمسی به اوج رسید و به پرش اقتصادی - مالی معروف گشت و در نهایت به انقلاب 57 منجر گردید. اما از مهمترین موانع تشکیل طبقه در این طیف از جامعه ی عرب در رژیم گذشته را می توان وجود وابستگی های قبیله ای - عشیره ای دانست که از عوامل اصلی تقسیمات عمودی در جامعه ی عرب و تشدید کننده ی آن بوده است. با تمام این اوصاف نوعی نزدیکی و همگرایی بین شیوخ بویژه آنهایی که فعالیت اقتصادی داشتند، مشاهده می شد و این همگرایی در برخی فعالیت های سیاسی در رژیم گذشته بروز و نمود می یافت. در بعد از انقلاب و بویژه پس از جنگ از نقش و توانایی اقتصادی شیوخ بسیار کاسته شد و برخی سیاستهای انقلابی مانند تقفسیم اراضی نقش سنتی و فئودالی آنان را نیز محدود ساخت. این امر نیز به نوبه ی خود تاثیر مستقیمی بر نقش و نفوذ شیوخ در حوزه ی سیاسی گذاشت و فرصتی برای جریانها و شخصیتهای دیگر جامعه ی عرب مهیا نمود تا به نوعی این خلاءرا پر نمایند. بواقع رابطه ی مستقیمی بین کم شدن نقش شیوخ و افزایش نقش گروه ها و جریانهای سیاسی پیشرو می توان مشاهده کرد که بویژه در دهه ی 60 و 70 شمسی وضوح بیشتری پیدا کرد. به موازات این امر اما با روندی کندتر مجددا شیوخ مورد توجه قرار گرفتند. اما هم شکل و هم ماهیت این توجه با قبل متفاوت بود. اگر قبلا " تعداد مشخصی" از شیوخ مورد توجه بودند که از خاندان های (بیوت) مهم واصلی قبایل قلمداد می گشتند، اما در این دوره " کمیت " بیشتری مورد توجه قرار گرفتند و به نوعی به رقابت درون قبیله ای و روند " شیخ سازی " دامن زده شد. حتی خاندان های کوچک و تبعی عشایر نیز افرادی را به عنوان شیخ معرفی کردند تا از این قافله عقب نمانند. در این روند جدید از نقش شیوخ بزرگ و رئوس اصلی قبایل بشدت کاسته شد. افزایش " بیارق " و گسترش "مضیف ها " حتی در درون یک قبیله نمادهای این دوره شدند و تقسیمات درون قبیله ای افزایش چشمگیری یافتند.

 

 

 

اما نقش شیوخ نیز عوض شد، اگر سابقا نقش اقتصادی بارزتری داشتند و تا حدودی افراد عشایر خود را با نفوذ و توانمندی های اقتصادیشان به کار می گرفتند، اما این نقش کاملا از آنها گرفته شد و انگشت شماری از آنها با توانایی ها و امکانات شخصی سابقشان به عنوان کارکترهای منفرد اقتصادی به فعالیت ادامه دادند. نقش جدید شیوخ اما در حد ظرفیتی برای بسیج اجتماعی افراد قبیله و عشیره شان و در چارچوب آیدئولوژی رسمی کاهش یافت. این امر در ابتدا هر چند تا حدودی اعتبار و جایگاه اجتماعی شیوخ را بازسازی کرد اما به مرور و با افزایش اگاهی ها و نقش گروه ها و شخصیت های سیاسی و همچنین گسترش رسانه های ارتباط جمعی نوین و البته حکومتی شدن هر چه بیشتر اکثر شیوخ - بویژه شیوخ نسل جدید - از جایگاه و نفوذ سیاسی شیوخ بسیار کاسته شد.

 

 

 

موضوع مهم دیگری که بویژه در پس از راه اندازی شبکه های عربی استان بطور رسمی به آن پرداخته شد، تاکید بر قابل اصلاح بودن قبیله به عنوان اصلی ترین شاخص هویتی مردم عرب بوده است. در این گفتمان رسمی تلاش می شود تا ضمن پاسخ به انتقادهای فراوان و موثر منتقدان قبیله و جریان سنتی، اینگونه القا شود که تا هنگامیکه نهادها، موسسات و گروه های جایگزینی وجود نداشته باشد این قبیله است که می تواند نقش تمام آنها را ایفا نمآید و علاوه بر آن حافظ هویت مردم عرب استان نیز باشد. در این گفتمان رسمی البته به موانع ایجاد تشکلات و نهادهای نوین پرداخته نمی شود و تلاش جریانهای جدید و فعالان حوزه های اجتماعی - فرهنگی برای بازتعریف نوینی از هویت جمعی و فردی مردم عرب کاملا مسکوت گذاشته شده است.

 

 

در این بین البته برخی جریانها و شخصیتهای عرب تلاش دارند که در بعضی تجمعات منتسب به جریان سنتی حضور یابند و از پتانسیل آنان استفاده نمایند. مراسم ختم و درگذشت ها از اینگونه تجمعات می باشد که معمولا شیوخ و بزرگان عشایر در آن نقش بازی می کنند و برخی فعالان سیاسی می کوشند با حضور در این مراسم، از فرصت ارتباط با پایگاه اجتماعی بهره برداری نمایند. تحلیل این فعالان برای حضور در این گونه اجتماعات همانا رساندن پیام به مردم می باشد، اما این امر می تواند نوعی مشروعیت بخشی به جریان سنتی و نمادهای آن نیز تلقی شود.

 

 

 

گفتمان رسمی و اراده ی سیاسی مسئولان استانی اما از حضور شیوخ در فرایند انتخابات استقبال می کند. هر چند حضور شیوخ و جریان سنتی عربی کاملا کانالیزه می باشد اما این حضور بویژه پس از پایان جنگ همیشگی بوده است. نظر به این گفتمان حضور شیوخ می تواند لایه های سنتی تر مردم عرب را به پای صندوقهای رای بکشاند که این امر می تواند نسبت مشارکت را افزایش دهد. اما در همان حال مانع شکل گیری " بلوک رای سیاسی" و عامل محدودیت تجمیع اراءنزد شخصیتهای سیاسی جامعه ی عرب نیز می گردد که این امر به نوبه ی خود به پراکندگی اجتماعی و عدم شکل یابی "افکار عمومی" منسجم سیاسی منجر خواهد شد.

باری جریان سنتی و نماد بارز ان یعنی شیوخ خود را سمبل " سنت و میراث " جامعه و مهمترین مرجع اجتماعی مردم عرب می پندارند و ادعا دارند که قبیله حافظ هویت این مردم بویژه در دوران سیاستهای "یکسان سازی" رژیم سابق بوده است، لذا با هر گونه نهاد، تفکر، جریان و یا اشخاصی که این هژمونی را مورد تهدید و یا نقد قرار دهد بشدت مخالفت می کنند و او را متهم به کوتاهی از هویت عربی می نمایند. سخنان انتقادی و تحقیرامیز شیخ " کریم طایی " در مراسم سوگواری یکی از شیوخ نسبت به جریانها و شخصیت های سیاسی می تواند نمونه ای از واکنش شیوخ به انتقاد از جایگاه خود از سوی دیگر رقبا بشمار اید.

با این وجود و با انتقاد سنت گرایان بویژه شیوخ از فرایندها و نمادهای مدرن مانند تشکلات سیاسی - فرهنگی اما در دوران اصلاحات برخی وجوه متمایل به این جریان در صدد تشکیل حزب سیاسی -حزب ثقلین - برامدند. اما جمع حاضر در این حزب نه اعتقادی به کار حزبی به مفهوم مدرن ان داشتند و نه به کارکردهای اندک این حزب می توان عنوان فعالیت سیاسی حزبی اطلاق کرد. می توان گفت موسسین این حزب به فضایی که در دوران اصلاحات بر جامعه ی سیاسی عرب حاکم شد واکنش نشان دادند و تلاش داشتند از روند فزاینده ی تشکل سازی که در ان دوران اغاز شده بود، عقب نمانند. ان کوشش را اما می توان در چارچوب کلان تر تلاشهای توفیقی بین سنت و وجوه مدرن زندگی امروزی نیز تعبیر کرد. لیکن سنت گرایان عرب بجای انکه تحت تاثیر نمادهای مدرن قرار گیرند در روندی وارونه تلاش کردند - و می کنند - ان نمادها را تحت تاثیر تفکرات و رفتارهای سنتی خود قرار بدهند. حضور شیوخ و بزرگان قبایل در فرایند انتخابات که فرایند سیاسی نوینی بشمار می رود نیز از دیگر وجوه این تلاش های توفیقی و متناقض نما می باشد. البته برخی طرف های سیاسی استانی از حضور جریان سنت گرای عرب در حوزه ی سیاسی به طور غیر رسمی حمایت می کنند تا به این تناقض رفتاری عمق و اصالت داده ان را به یک "شکاف اجتماعی" در جامعه ی عرب تبدیل نمایند.

در نهایت اما از مهمترین شاخص های این جریان می توان به محورهای ذیل اشاره کرد:

- تاکید بر روابط سنتی عشیره ای در جامعه ی عرب.

- تحقیر روشنفکران و جریانهای نوین عرب استان.

- نزدیکی به جریان راست و اصولگرای عرب و محافظه کار کشوری.

- نگاه تاکتیکی به انتخابات برای تثبیت موقعیت اجتماعی عرفی خویش در جامعه ی عرب.

- برداشتی سنتی و محافظه کارانه از مفهوم هویت و مطالبات قومی.

- عدم اعتقاد به تشکل سازی به بهانه ی رقابت با هژمونی قبیله.

 

2)جریان اصلاح طلب

نزدیکی جریانها و شخصیتهای چپ (مذهبی و غیر مذهبی ) و میانه روها (هویت خواه و قومی ) در انتخابات ریاست جمهوری سال 76 فرصت استثنایی بوجود اورد که در سالهای پس از 76 منجر به تشکیل یک جریان سیاسی بزرگ و تقریبا منسجمی از فعالان سیاسی عرب گردید که بعدها به اصلاح طلبان عرب معروف گشت. دوره ی اصلاحات (84 - 76 ) و فضای نسبتا باز سیاسی ایجاد شده در کشور عامل مهم نزدیکی طیف های متنوعی از فعالان سیاسی عرب شد که هر چند خواستگاه متفاوت و بعضا چشم اندازی متفاوت تر نسبت به اینده داشتند، اما توانستند با رسیدن به تحلیلی تقریبا مشترک از وضع موجود به یک جمع بندی و تسامحا به یک " استراتژی حداقلی" مشترک دست یابند. مهمترین نمود این استراتژی حداقلی در تبلور و تولد نهادهای اجتماعی و سیاسی و فعالیت های فرهنگی بروز یافت. البته نباید از این نکته غافل شد که جریان اصلاح طلب عرب از دو گرایش مشخص تشکیل شده بود که گرایش اول با توجه به سوابق گذشته اش بیشتر سیاسی و گرایش دوم هر چند از تجربه ی سیاسی زیادی برخوردار نبود اما این کاستی را با توانایی فکری - نظری خود تا حدود بسیاری جبران می کرد.

تولد " حزب وفاق " اصلی ترین نماد توافق سیاسی بین این گرایش ها و مهمترین نتیجه ی استراتژی حداقلی مشترک بین فعالان سیاسی عرب بود. تشکیل این حزب - و در کل فرایند نهادسازی در جامعه ی عرب در ان دوره - هر چند بدون در نظر گرفتن فضا و گفتمان اصلاح طلبی قابل تصور نبود و نیست، اما " امادگی ذهنی " و " بلوغ سیاسی" فعالان عرب و " احساس نیاز به همگرایی " برای رویارویی با چالش های موجود و پیش رو، زمینه ی بسیار مهمی برای تولد اراده ی سیاسی مشترک ایجاد کرد. در نهایت این اراده ی سیاسی به رفتاری مشخص یعنی رسیدن به توافق حداقلی، و تبلور این توافق در چارچوب یک تشکل سیاسی معین یعنی تولد حزب وفاق منجر گردید.

در این تحلیل البته به دنبال چگونگی و چرایی شکل گیری حزب وفاق و یا تحلیل استراتژی حداقلی مورد توافق گرایشهای تشکیل دهنده ی ان حزب نیستیم که این امر مجالی دیگر می طلبد، اما اشاره به برخی از شاخص ها و یا مفاهیمی که ان جمع را کنار یکدیگر در حزب وفاق گرد اورد می تواند در تحلیل بهتر "جریان اصلاح طلب " فعلی عرب مفید فایده واقع شود.

از مفاهیم مهمی که جریان اصلاح طلب عرب در دوره ی اصلاحات به ان پرداخت و تلاش کرد بازتعریفی جدید از ان بنماید همانا مفهوم "مطالبات قومی" بود. اصلاح طلبان عرب علاوه بر بازتعریف این مفهوم، تلاش کردند به شکلی عملی این مفهوم را با کنش سیاسی اصلاح طلبانه ی خود هماهنگ و همخوان نمایند. بدین منظور در گام اول این مفهوم را که کاملا گسترده و شدیدا قابل تفسیر بود "مقوله بندی" کردند و ان را هم برای مردم عرب و هم برای حاکمیت سیاسی قابل فهم نمودند. در گام دوم اما تلاش شد این مطالبات تناقضی با اصول قانونی کشور نداشته و توانایی طرح و پیگیری از طریق روشهای مسالمت امیز و دموکراتیک را نیز داشته باشد. (رجوع شود به مانیفست انتخاباتی حزب وفاق برای انتخابات مجلس ششم)

اما پیش نیاز این برداشت از مفهوم مطالبات قومی، بازنگری در دو مفهوم دیگر بود: مفهوم هویت و مفهوم قومیت. در رابطه با مفهوم هویت این نظر پذیرفته شد که هویت امری از پیش ساخته نیست که امروز نتوانیم ان را مورد نقد و بررسی و یا جرح و تعدیل قرار بدهیم. بواقع هویت یک " فرایند تکوینی " - صیرورة - است که پیوسته در حال " شدن" می باشد، این " شدن " اما نباید به ماهیت انسانی جمع مردمی که انها را عرب می نامیم اسیب وارد نماید. علاوه بر ان این صیرورت فقط بعد جمعی هویت این مردم را شامل نمی شود، بلکه بعد شخصی و فردی را نیز دربرمی گیرد.این برداشت از هویت توانست تا حدودی برخی تناقضات را حداقل در حوزه ی کنش سیاسی حل کند.

بازتعریف مفهوم قومیت اما چالش برانگیزتر بود. از سویی برخی جریانهای سیاسی سابق و لاحق عرب منطقه با تعریف خاص از مفهوم قومیت عرب و تاکید بر بعد تاریخی و تضادامیز ان با مفهوم ناسیونالیسم فارس گرا تلاش داشتند هر گونه فعالیت سیاسی علنی - قانونی - مسالمت امیزعربی را تخطئه کنند و جریانهای مسالمت جوی عرب را به کوتاهی از حقوق و مطالبات تاریخی مردم عرب منطقه متهم نمایند. از سویی دیگر کشور تجربه ی جنگ با نظامی را داشت که بر اساس ایدئولوژی ناسیونالیسم عرب شکل گرفته بود و بر اساس ان ایدئولوژی و در چارچوب ان جنگش با ایران را توجیه و تحلیل می کرد.علاوه بر این دو مشکل، برخی جریانها و شخصیت های مدافع ناسیونالیسم فارس گرا در ان دوره نیز مجال و تریبون های مهمی را بدست اوردند و حضور و فعالیت سیاسی کنشگران عرب را اماج حملات خود قرار دادند، با این استدلال که هر گونه فعالیت سیاسی جریانهای عربی در خوزستان مخل وحدت و امنیت کشور و در چارچوب همان ایدئولوژی ناسیونالیسم عرب گرای خارج از کشور می باشد.

با وجود تمام این چالش ها اما اصلاح طلبان عرب سعی نمودند به تعریفی توافقی مناسب ان مرحله و شرایط اجتماعی - سیاسی ان دوره دست یابند تا ضمن غلبه بر سه چالش پیش گفته، بتوانند عقبه ی اجتماعی را بر اساس ان به حرکت در اورند. از مهمترین ابعاد تعریف جدید کاستن از بعد سیاسی و تاکید بر بعد هویتی و فرهنگی مفهوم قومیت عربی بود. بعد از حوادث دهه ی نود قرن گذشته و شکست پروژه ی دولت قومی در جهان عرب تاکید بر بعد سیاسی قومیت عرب بواقع تاکید بر پروژه ای شکست خورده بود. همچنین از بعد تاریخی قومیت نیز بسیار کاسته شد، با این استدلال که اولا مراحل تاریخی بویژه تاریخ معاصر منطقه ی خوزستان ضرورتا با مراحل تاریخی مثلا لبنان، اردن یا لیبی همخوانی یا مطابقت کامل ندارد که بتوان از یک تاریخ مشترک معاصر نام برد. ثانیا حقوق قومی مردم عرب منطقه، حقوق انسانی و فراتاریخی هستند که هم قانون اساسی کشور به برخی از انها اشاره دارد و هم سازمانها و نهادها و مواثیق بین المللی - که ایران عضو و امضا کننده ی تقریبا همگی انها می باشد - بر انها صحه گذاشته است.

نظر به انچه رفت و با نگاه به تجربه ی اصلاح طلبان عرب - لااقل در دوره ی اصلاحات - می توان گفت که این جریان توانست بسیاری از مفاهیمی که تا قبل از ان مانعی برای فعالیت های سیاسی علنی، مسالمت امیز و دموکراتیک فعالان عرب بود را مجددا و در چارچوب حقوق مردم عرب بازتعریف کند. علاوه بر ان، تجربه ی اصلاح طلبان عرب نشان می دهد که این جریان از توانایی خوبی برای تشکل سازی و تبدیل استراتژی به نمود عینی سیاسی برخوردار است. توانایی تشکل سازی سیاسی اما از مهمترین گامها بسوی تشکیل "مرجعیت سیاسی" در جامعه است که اصلاح طلبان عرب در دوره ی اصلاحات موفق به انجام ان -هر چند نه بشکل کاملا موفقیت امیز - شدند.

این جریان همچنین با تبدیل مطالبات سیاسی به اراده ی سیاسی از طریق مکانیزمهای قانونی موجود مانند " انتخابات " توانست ان اراده را به افکار عمومی تقریبا منسجم ارتقا دهد. و بالاخره فعالان عرب اصلاح طلب با تعریف حداقلی از شاخص های فعالیت سیاسی مسالمت امیز و دموکراتیک سابقه ی نسبتا خوبی - و البته قابل انتقاد - را برای فعالیت های بعدی اماده و مهیا نمودند.

البته نباید فراموش کرد که بعد از حوادث سال 84 و در طول زمامداری مطلق اصولگرایان (92 - 84) غالب اصلاح طلبان عرب عملا هیچ گونه فعالیت مهمی انجام ندادند. بیشتر فعالیت ها که به نسبت دوران اصلاحات بسیار اندک بود و عموما هم از سوی طیف هویت خواه و جوان ترتیب داده می شد غالبا شکل و ماهیت فرهنگی داشت تا سیاسی. حوادث انتخاباتی سال 88 نیز مزید بر علت شد و عملا کلیه ی اصلاح طلبان عرب که بویژه در چارچوب تشکلات سیاسی اصلاح طلب کشوری فعالیت می کردند زمینگیر و خانه نشین شدند. اما فرصت اجباری این خانه نشینی می توانست مجالی برای بازخوانی و نگاه انتقادی باشد به انچه این جریان در مدت 8 ساله ی اصلاحات کرده بود. هر چند به شکل مقطعی و در بزنگاههایی مانند انتخابات به ان دوره و تجارب ان اشارات و یا انتقادهایی می شد اما این انتقادات نتوانست به شکل موضوعی و با هدف بازخوانی ان تجربه و انتقال ان به نسل جدید فعالان انجام شود. علاوه بر ان جمع مهمی از اصلاح طلبان عرب نتوانستند از اختلافاتی که در اواخر دوره ی اصلاحات گریبانگیر کلیت جریان اصلاح طلب عرب شده بود، گذر کنند و بیشتر ان اختلافات را به نسل بعد از خود منتقل کردند. به عنوان نمونه در انتخابات شورای چهارم در سال 92 فعالان سیاسی جوان عرب هر چند از تجربه ی میدانی و سیاسی - تشکیلاتی دوران اصلاحات استفاده کردند اما به دلیل عمق اختلافات بین فعالان پیشکسوت عرب اصلاح طلب نتوانستند از وجود انان به طور مستقیم در ان فرایند بهره ببرند.

باری، پیروزی جریان میانه رو متمایل به اصلاح طلبان در انتخابات ریاست جمهوری سال 92 به رهبری اقای روحانی فرصت مجددی را برای اصلاح طلبان عرب بویژه پیشکسوتان اصلاح طلب مهیا نمود تا مجددا وارد سپهر سیاسی کشور و استان بشوند. اما انچه که در طی دو سال اخیر و در استانه ی انتخابات مجلس در بهار 94 از این جریان شاهد می باشیم عدم انسجام و رقابت های درونی و فردی بوده که مانع رسیدن این جریان به یک انسجام حداقلی گشته است. انتظار می رفت که این جریان با ان تجربه ی سترگ بتواند عملکرد بهتر و قابل قبولتری از خود - حداقل در سطح درون جریانی - داشته باشد. اما به ظاهر عمق اسیب های سیاسی و بعضا اختلافات و رقابت های شخصی بیشتر از تجارب مشترک گذشته تاثیرگذار بوده است.

نباید از یاد برد که وجود جریان هویت خواه و قومی در همکاری با چپ ها بود که به کلیت جریان اصلاح طلب عرب نیروی پیشرونده می داد. اختلاف نیروهای چپ با جوانان هویت خواه - قومی و سپس اختلاف درونی نیروهای چپ اصلاح طلب بشدت به اعتبار و تاثیر این جریان اسیب وارد ساخت. بیشتر اختلافات درونی نیروهای چپ اصلاح طلب عرب هم میراثی از دوران قبل از اصلاحات و بویژه مربوط به اوایل انقلاب بود که حضور چشمگیر نسل جوان فعالان سیاسی عرب و فضای اصلاحات سیاسی عامل سکوت و گذر از ان شده بود. تجربه نشان می دهد که اختلافات فی مابین نیروهای پیشکسوت اصلاح طلب عرب با تغییر فضای سیاسی کشور و دوری فعالان سیاسی جوان از انان قابلیت بازگشت مجدد دارد که در دو سال اخیر شاهد ان می باشیم. در حال حاضر اما جدایی تقریبا کاملی بین گرایش هویت خواهانه و قومی با گرایش چپ عربی (بویژه چپ مذهبی ) قابل مشاهده است. می توان ادعا داشت جریانی که امروز از ان به اصلاح طلبان عرب یاد می شود تقریبا مستقل از هویت خواهان و جریان قومی مسالمت امیز قابل تعریف و تحدید می باشد، هر چند نمی توان از جدایی کامل و مطلقی نام برد. باری فضای سیاسی کشور ( در صورت وجود اراده ی معطوف به همکاری ) می تواند زمینه ی نزدیکی و کار مشترک نوینی بین ان سه جریان باشد.

بهرحال در استانه ی انتخابات مجلس در اخر بهار امسال(94) و با توجه به تحرکاتی که در این جریان اغاز شده می توان حداقل چهار طیف را در ذیل این جریان تعریف کرد:

الف) طیف ابراهیم عامری

عامری از نیروهای چپ مذهبی در اوایل انقلاب بود که سابقه ی فعالیت های سیاسی در قبل از انقلاب نیز داشت. وی عضو کمیته ی تقسیم اراضی استان بود که تلاش داشت زمینهای کشاورزی فئودالها و شیوخ زمین دار منطقه را به کشاورزان خرده پا بسپارد. همین امر دشمنی جریان سنتی عرب را با او همراه ساخت. علاوه بر ان نزدیکی وی به جریان چپ مذهبی کشوری بویژه بعد از جدایی " روحانیون مبارز " از "جامعه ی روحانیت مبارز تهران " و کسب پست فرمانداری شهرستان شوش در زمان استانداری اقای میردامادی، دشمنی راست های عرب و غیر عرب استانی را نیز برای وی به ارمغان اورد. در دوران اصلاحات نیز ایشان عضو شورای ستاد انتخاباتی اقای خاتمی در استان شدند و ریاست ستاد عربی استان را برعهده گرفتند. بعدها که ستادهای انتخاباتی اقای خاتمی در حزب مشارکت جمع شدند ایشان بعنوان نائب رئیس شاخه ی استانی حزب و عضو شورای مرکزی استانی ان انتخاب گردیدند. عامری در تشکیل وفاق نیز نقش داشت، اما زاویه ی ورود وی به تاسیس تشکلات عربی بویژه سیاسی، با زاویه ی نگرش دیگر گرایش های تشکیل دهنده ی وفاق متفاوت بود. ایشان کسب مناصب سیاسی در منطقه را از مهمترین اولویت های کاری خود بشمار می اورد اما با توجه به نبود نیروهای سیاسی عرب در کاست قدرت و به تبع ان نبود توانایی لازم جهت کسب مناصب سیاسی انتصابی، به سوی استفاده از فشار اجتماعی مردم عرب جهت کسب مناصب انتخابی متمایل شد. از این زاویه، ایشان تشکیل حزب سیاسی عربی را جهت اجرایی نمودن برنامه ی " فشار از پایین - چانه زنی در بالا " به شمار می اورد. به واقع ایشان از منظری تاکتیکی و نه استراتژیک به تشکیل حزب وفاق می نگریست. البته عامری نگاهی عمیقتر به تشکلات فرهنگی داشت و به هنگام مشاورت فرهنگی شهرداری اهواز، تاسیس و کمک به این تشکلات را پیگیری کرد.

عامری متمایل به همکاری بیشتر با نیروهای سیاسی فرا استانی بود و تاکید داشت که نیروهای سیاسی غیر عرب استان به دلیل منافع اقتصادی حاضر نیستند عربها را در مناصب استانی شریک کنند. عامری معتقد بود که نیروهای استانی غیر عرب غالبا به دنبال ایجاد بحران و فضای امنیتی در استان هستند تا از این طریق بتوانند مرکز را در حذف عربها با خود همراه سازند و این روند حذفی را موجه جلوه بدهند. وی اعتقاد داشت برای خنثی سازی این ترفندها می بایست نیروهای سیاسی عرب مستقیما با مرکز در ارتباط باشند و واقعیت ها و تحلیل خود را از وضع استان و جامعه ی عرب به مرکزنشینان و تصمیم گیران منتقل نمایند. در این راستا اما وی به نیروهای سیاسی عرب نیز بدبین بود و انها را فاقد توانایی ارتباط با مرکز و فهمیدن نوع و شکل بازی سیاسی کشور می پنداشت. همین تفکر در نهایت سبب شد که ایشان با توجه به فضای فشار اجتماعی در دوران اصلاحات خود را به عنوان تنها کانال ارتباطی با مرکز معرفی کند و از این طریق نیز به چانه زنی با رقبای غیر عرب استانی خود بپردازد.

در جریان انشقاق حزب وفاق نیز عامری هر چند مخالف انشقاق نشان می داد اما تمایل داشت معترضان به رفتارهای سیاسی وی از حزب جدا شوند. وی معتقد بود که وجود جریان هویت خواه - قومی و جوان در وفاق در ان مرحله می توانست حساسیت نهادهای امنیتی و رقبا و شرکای سیاسی وی را توامان برانگیزد، علاوه بر ان وی در موقعیت برتری نسبت به شرکا و رقبا قرار گرفته بود که توانایی چانه زنی را برای ایشان فراهم ساخته بود و احساس نیازی به نیروهای جوان حزب نمی کرد.

اما نگاه تاکتیکی وی به نهادهای سیاسی حتی مانع حضور وی در جلسات حزب مشارکت استان گردید و باعث کاهش نقش وی در جبه ی استانی اصلاحات شد. رفتارهای عامری و اطرافیانش در ان دوره عامل مهمی در نزدیکی کلیه ی رقبا و شرکای وی در یک جبهه بر ضد ایشان و بر ضد کلیت فعالیت سیاسی اصلاح طلبان عرب گردید. بواقع ایشان با کنش های سیاسیش بهانه ی نزدیکی کلیه ی مخالفان فارغ از گرایشهای سیاسیشان شد. اما این نزدیکی و وحدت مخالفان تنها به عامری و اطرافیانش اسیب نزد بلکه به کلیت جریان اصلاح طلبی عرب و تقریبا به کلیت فضای سیاسی عربی منطقه اسیب رساند.

در دوران اصولگرایان عامری و طیف ایشان با تشکیل لیست انتخاباتی " قائمة التنمية و الازدهار " جهت انتخابات شورای سوم شهر اهواز، تلاش کردند بر چند دستگی ها و فضای امنیتی حاصل از شرایط سال 84 و حاکمیت اصولگرایان فائق ایند. بواقع کلیه ی نیروهای اصلاح طلب عرب تلاش داشتند تا جو امنیتی استان را از طریق مشارکت سیاسی هدفمند و سازمانی بشکنند اما تعدد لیستهای انتخاباتی عربی در ان انتخابات و تاکتیک های نهادهای نظارتی مانع به ثمر رسیدن برنامه ی اصلاح طلبان عرب شد. این انتخابات نشان داد که پتانسیل اجتماعی به رغم تمام محدودیت ها کماکان می تواند نیروی پیشروی قابل اعتمادی باشد بشرط انکه نیروهای سیاسی عرب صادقانه نمایندگی مطالبات مردم عرب و منتقد وضع موجود باشند. اما در عین حال انتخابات شورای سوم و تعدد لیستهای انتخاباتی نشان داد که نیروهای سیاسی، بویژه اصلاح طلبان عرب اختلافات اساسی با یکدیگر دارند، هر چند مشترکات زیادی با هم داشته اما فقدان اراده ی سیاسی و غلبه ی منافع شخصی مانع عمده ای در همگرایی نیروها با یکدیگر شده بود.

بهرحال و در جمع بندی این طیف می توان شاخص های ذیل را مشاهده کرد:

- تاکید بر کسب مناصب استانی.

- اعتقاد به فشار اجتماعی توده های مردم عرب ( پوپولیسم سیاسی ) به عنوان اهرم فشار.

- رقابت سیاسی در سطح استان، ارتباط با نیروهای سیاسی فرا استانی.

- اولویت مطالبات سیاسی بر مطالبات هویتی - فرهنگی.

- استفاده از پتانسیل گروه های سیاسی عرب به عنوان ابزاری برای کسب قدرت محلی و چانه زنی ملی.

- نزدیکی به طیف راست اصلاح طلبان کشوری.

- انتخابات به عنوان ابزاری جهت کسب قدرت محلی.

ب) طیف عبدلله سلامی

سلامی دوست و یار همیشگی اقای عامری بوده است بویژه در اوایل انقلاب و تا اواسط دوران اصلاحات. بواقع این دو پیشکسوت سیاسی شباهت های بسیاری با هم دارند اما نباید از تفاوت ها چشم پوشید.همین تفاوت ها بودند که از عوامل مهم انشقاق وفاق و سپس دوری این دو شریک از یکدیگر شد. سلامی به طیف چپ نیروهای سیاسی عرب با گرایش کمتر مذهبی متمایل بود. هر چند ایشان خودش را فعالی بیشتر فرهنگی با گرایش های هنری می پندارد اما حضور وی در سپهر سیاسی استان و در بین جریانهای سیاسی عرب و غیر عرب کاملا مشهود است. سلامی اما بر خلاف عامری کمتر به فشار اجتماعی برای چانه زنی معتقد است و غالبا بر مذاکره و گفتگو بدون فشار تاکید دارد. وی اعتقاد دارد که فشار اجتماعی در کشورهایی که احزاب سیاسی در انها پایدار نیستند و حوزه ی جامعه ی سیاسی انها غیر مستقر است می تواند شمشیر دو لبه ای باشد که ممکن است دست معتقدان به ان را نیز ببرد. ایشان همچنین به احزاب محلی و قومی معتقد نبودند، اما در برابر فشار برای تشکیل این احزاب بویژه بعد از تجربه ی حزب وفاق در انتخابات شورای دوم شهر اهواز بر این استدلال اصرار می کرد که اگر قرار است حزبی قومی - محلی تشکیل شود، بهتر است این حزب نه بر اساس پوپولیسم سیاسی بلکه از نوع حزب کادر و نخبگان باشد. وی حتی به این دست از احزاب (کادر) با گرایش قومی - محلی بدبین بود و در کل فعالان سیاسی عرب را قابل اعتماد و توانا برای بازی سیاسی محلی و ملی نمی پنداشت. سلامی البته عضو شورای مرکزی شاخه ی شهرستانی حزب مشارکت در اهواز بود اما حتی بعد از انشقاق وفاق و تشکیل حزب افاق که تقریبا حزب کادر و نه معتقد به پوپولیسم سیاسی بود، وارد ان نشد.

سلامی معتقد بود که فعالان سیاسی عرب بهتر است که وارد شاخه های استانی و شهرستانی احزاب ملی بشوند و با تمرین سیاسی در این دست از احزاب هم به کار جمعی و حزبی اشنا شوند و هم با فضای سیاسی ملی اشنایی پیدا کنند. وی تاکید داشت که فعالان عرب نمی توانند به تشکل سازی سیاسی مستقل از جریانهای ملی بپردازند. وی اعتقاد داشت که رقبای محلی قوی تر از ان هستند که بتوان با دور زدن انها و ارتباط با مرکز از اسیب های انان کاست و سهمی را از مناصب استانی بدون رضایت انان کسب کرد. به همین دلیل ایشان ضمن تاکید همیشگی در ارتباط مستقیم با مرکزنشینان بر کار مشترک با اصلاح طلبان غیر عرب استانی نیز اصرار داشت. تشکیل حزب وفاق از معدود مواضع ایشان در موافقت ضمنی با تاسیس حزب قومی بود. هر چند ایشان انتقادات خود را نیز از ان حزب داشت و هرگز نه عضو ان و نه حتی به عنوان میهمان در دو کنگره ی حزب شرکت نکرد. سلامی البته به طیف جوان و هویت خواه وفاق نزدیکتر بود و تلاش داشت از سرعت این طیف در فعالیت های سیاسی - اجتماعی بکاهد. از این زمان به بعد بود که جمعی از جوانان سیاسی عرب اصلاح طلب در کنار وی گرد امدند.

در اختلافاتی که بعد از شورای دوم شهر اهواز در حزب وفاق شکل گرفت ایشان به ارامی از اقای عامری فاصله گرفت اما هرگز وارد مواجه ی مستقیم با ایشان نشد. از مهمترین اختلافات هم بحث مناصب بود. سلامی اعتقاد داشت عرب ها از برخی پست ها حتی اگر در دسترس انان باشد بهتر است صرف نظر نمایند تا مستقیم وارد رقابت و مواجهه با کانونهای قدرت در استان نشوند. ایشان بر خلاف عامری که معتقد به استفاده از فرصت تاریخی جهت کسب مناصب بود، اعتقادی به این شیوه نداشت. سلامی اعتقاد داشت در صورت ایجاد رابطه ی سیاسی محکم با نیروهای اصلاح طلب غیر عرب استانی، می توان دفاع از برخی حقوق مردم عرب را به انان سپرد و از اسیبهای احتمالی این دفاع در امان بود. وی تاکید می کرد که عرب ها مدافعان خوبی از حقوقشان نیستند و هنگامی که در موضع قدرت قرار می گیرند رفتارشان بیشتر شخصی و منفعت طلبانه می گردد. به همین دلیل نمی توان با نیروهای سیاسی عرب به یک توافق یا اتحاد استراتژیک رسید و در بهترین حالت می توان با انان وارد ائتلافی تاکتیکی و مرحله ای شد. ایشان معتقد بود حتی فعالانی که به اسم اصلاح طلب عرب وارد کاست قدرت می شوند رفتاری راستگرایانه و در بهترین حالت میانه روانه در پیش می گیرند. همین امر عاملی شد که ایشان حتی در لیست های انتخاباتی بویژه در بحث مجلس شورای اسلامی بر خلاف عامری و دیگر طیف های اصلاح طلب عرب از فرمول " نسبت جمعیت " برای تعداد نامزدهای انتخاباتی حمایت نکند. ایشان در واقع اولویت اول را به گرایش سیاسی و سپس به گرایش قومی می داد. سلامی و طیف نزدیک وی هر چند به جناح چپ اصلاح طلبان کشوری نزدیکتر بوده وهستند اما در بحث های استانی و مطالبات قومی رفتار ایشان و طیف نزدیک به وی بیشتر محافظه کارانه و محتاط گرایانه می باشد. سلامی و طیف نزدیکش در دوران اصولگرایان تقریبا هیچ کنش سیاسی معناداری انجام ندادند.در مجموع این طیف در بحث مناصب استانی و اولویت بندی مطالبات با طیف عامری مشابه، اما در بحث استفاده از فشار اجتماعی و نگاه به پتانسیل گروه های سیاسی عرب متفاوت هستند.

از رفتار این طیف بویژه در دو سال اخیر می توان نتیجه گرفت که اینان هیچ گونه استراتژی برای فعالیت سیاسی عربی ندارند و رفتارشان غالبا واکنشی و تاکتیکی بوده و متاثر از رفتارهای اصلاح طلبان مرکز هستند.

در هر صورت می توان شاخص های ذیل را معرف این طیف تلقی کرد:

- عدم اعتقاد به تشکلات سیاسی عرب و تاکید بر فعالیت در چارچوب شاخه های استانی احزاب اصلاح طلب کشور.

- عدم اعتقاد به فشار اجتماعی (پوپولیسم) جهت کسب مناصب استانی و تاکید بر امر چانه زنی و روابط شخصی با نیروهای سیاسی مرکز.

- اولویت مطالبات سیاسی بر مطالبات هویتی - فرهنگی.

- تاکید بر کسب مناصب استانی به عنوان اولویت اصلی مطالبات سیاسی.

- منتقد جریان قومی سیاسی از منظر انکه این جریان جایگاهی محافظه کارانه دارد و فعالیت ان به نفع راستگرایانه کشوری و محلی است.

- انتخاب شرکای سیاسی اصلی از سوی اصلاح طلبان غیر عرب استانی و کشوری.

- متمایل به جناح چپ اصلاح طلبان کشوری.

ج) طیف جاسم شدیدزاده

اقای شدیدزاده از ابتدای تاسیس وفاق حضور نداشتند و پس از حضورشان در لیست انتخاباتی وفاق برای مجلس ششم و سپس قرار گرفتن ایشان در لیست انتخاباتی حزب مشارکت برای شهرستان اهواز در همان انتخابات عملا وارد وفاق و همچنین شاخه ی استانی حزب مشارکت گردیدند. پیروزی ایشان به همراه دو اصلاح طلب دیگر لیست مشارکت عامل مضاعفی در تثبیت موقعیت ایشان و حزب وفاق در پایگاه اجتماعی مردم عرب شد. البته اقای شدیدزاده قبل از دوران اصلاحات به جریان چپ مذهبی استانی نزدیک بوده و بیشتر فعالیت های ایشان در چارچوب فرهنگی - مذهبی بوده است. بهرحال حضور ایشان در مجلس ششم و نزدیکی وی به جریان نیروهای جوان و هویت خواه - قومی وفاق باعث تقویت جایگاه ایشان در جامعه و بین نیروهای سیاسی میدانی عرب شد. شدیدزاده همچنین دبیر کل حزب وفاق در دو کنگره اول و دوم حزب شد اما به مرور با همقطاران اصلاح طلب غیر عرب استانی زاویه پیدا کرد و حضورش در جلسات حزب مشارکت استان کاسته شد. این اختلاف با هم حزبیان مشارکتی در استانه ی انتخابات شورای شهر دوم به اوج رسید و اهم اختلاف در تعداد نامزدهای عرب برای لیست انتخاباتی شهر اهواز در ان انتخابات بود. شدیدزاده و عامری با تاکید بر نسبت جمعیت اصرار داشتند که می بایست لیست 9 نفره ی اصلاح طلبان 6 به 3 و یا 5 به 4 به نفع عرب ها باشد. شدیدزاده و عامری استدلال می کردند که وضع اجتماعی عرب ها اماده ی حضور گسترده در انتخابات است و اگر اصلاح طلبان این وضع و نسبت جمعیت را در لیست انتخاباتی در نظر نگیرند مسلما این پتانسیل به سویی دیگر و احتمالا به نفع جریان محافظه کار استانی (عرب و غیر عرب )مورد بهره برداری قرار می گیرد. اصلاح طلبان غیر عرب اما با نادیده گرفتن این وضع و تحلیل، ترکیب لیستشان را به ضرر نامزدهای عرب اصلاح طلب چیدند و عرب ها را در اقلیت قرار دادند. این رفتار حتی اعتراض ارام اقای سلامی را نیز برانگیخت. همین امر فرصتی تاریخی برای شدیدزاده و اکثریت شورای مرکزی حزب وفاق مهیا ساخت تا با معرفی لیستی 8 به 1 به نفع نامزدهای عرب پاسخ ان رفتار غیر سیاسی اصلاح طلبان استان را بدهند. در این بین البته جمعی از فعالان سیاسی جوان و حتی هویت خواه و قومی تلاش کردند از فرمولی غیر واکنشی برای لیست حزب استفاده شود و پیشنهاد شد فرمول 6 به 3 به نفع نامزدهای عرب مورد پذیرش قرار گیرد. اما این پیشنهاد دهندگان در اقلیت قرار گرفتند و جناح شدیدزاده - عامری توانستند اکثریت شورای مرکزی حزب را برای فرمول 8 به 1 بدست اورند. به واقع در این مرحله اقای شدیدزاده حتی جلوتر از جریان هویت خواه و قومی حزب حرکت می کرد.

ایشان قویا به پایگاه اجتماعی مردم عرب اعتقاد داشتند و تقریبا کلیه ی فعالیت خود را به ارتباط مستمر با این پایگاه صرف کرد. ایشان معتقد به فشار اجتماعی جهت طرح مطالبات قومی بودند و اولویت را نیز به مطالبات هویتی و یا طرح همزمان مطالبات هویتی و سیاسی می دادند. شدیدزاده هر چند به کار حزبی و تشکیلاتی معتقد بود و حتی اولویت کار حزبی را به تشکلات سیاسی عربی می داد اما وقت کمتری را به بحث های سیاسی درون حزبی و اتفاقاتی که در شرف وقوع در حزب وفاق بودند، می داد. بواقع نوعی تقسیم کار غیر رسمی بین ایشان و اقای عامری شده بود که عامری خلاء شدیدزاده را در حزب پر می کرد. اما اولویت عامری و شدیدزاده در چگونگی بهره برداری از پتانسیل حزبی تفاوت داشت، نگاه عامری تاکتیکی و نگاه شدیدزاده برغم ارتباط بیشتر با عقبه ی اجتماعی، به حزب و تحزب استراتژیک بود. توجه و ارتباط با پایگاه اجتماعی عربی انتقاد متقابل شدیدزاده و دیگر اصلاح طلبان غیر عرب استان را برانگیخت. همین عامل سبب شد تا شدیدزاده برای مقابله با انتقادات فزاینده و برخی اتهامات و تهدیدات نسبت به خود به دنبال شرکای جدید سیاسی در استان براید. تمایل شدیدزاده به برخی شخصیت های راستگرای عرب و غیر عرب استان در پاسخ به این وضعیت جدید و برای حفظ تعادل در حلقه ی یاران و منتقدان استانی اش بود. ایشان البته ادعا داشتند که به عنوان نماینده ی شهر در واقع نماینده ی کلیه ی طیف ها و گرایش های موجود در شهر می باشد و این امر ارتباط با کلیه ی نیروهای سیاسی را مستلزم می کند.

شدیدزاده بعد از حوادث مجلس ششم و در پایان دوره ی نمایندگی اش با انتقال به تهران ارتباطش با پایگاه اجتماعی را کاهش داد. در طی و بعد از حوادث سال 84 و در دوران حاکمیت اصولگراها، شدیدزاده تلاش کرد تا به روابطش با پایگاه اجتماعی عربی سر و سامان بدهد اما با محدودیت های فزاینده ای روبرو شد و عملا ارتباط وی به حداقل رسید. طیف شدیدزاده غالبا از نیروهای بیشتر میدانی فعالان عرب تشکیل شده است که به دلیل عدم حضور دائمی ایشان در اهواز به شدت از کمیت و نفوذ ان کاسته شد. در هر حال ایشان از احترام جریانها وطیف های گوناگونی برخوردار است اما این احترام به معنای نفوذ و یا همگرایی کامل با مواضع ایشان نیست. به حکم حضور در تهران شدیدزاده با برخی مسئولان مرکز ارتباط برقرار کرد که این ارتباطات غالبا به دور از گرایش مشخص سیاسی و بیشتر با ان دسته از مسئولان بوده که نقش و نفوذی در استان داشته و دارند.

در انتخابات اخیر ریاست جمهوری، شدیدزاده از اقای روحانی حمایت نمودند و در بحث انتخابات شورای چهارم شهر اهواز تا حدودی از فعالیت کنشگران عرب تشکیل دهنده ی جریان " الموحدة " حمایت کردند اما بطور مستقیم وارد کارزار انتخابات نشدند.

در دو سال اخیر ایشان و طیف نزدیکش تلاش داشتند از موضع نزدیک کردن فعالان و طیف های سیاسی به یکدیگر وارد فضای سیاسی بشوند اما عملا برنامه ی مشخص و معینی برای این پروژه ارائه ندادند و مانند دیگر جریانهای سیاسی عرب تنها به اهمیت این اتحاد بسنده کردند. به نظر می اید شدیدزاده مایل است اتحاد یا ائتلافی حداکثری به دور از گرایش های سیاسی شکل بگیرد اما در صورت عدم تحقق این امر ترجیح دوم ایشان نزدیک نمودن طیف های اصلاح طلب عرب ذیل یک هدف مقطعی و کوتاه مدت است تا در مرحله ی بعد به سوی هدف اول که همانا اتحاد حداکثری است، حرکت نماید.

اما این انتقاد به طیف شدیدزاده وارد است که با توجه به انکه فاقد برنامه و استراتژی بلندمدت هستند نزدیکی به جریانها و گرایش های غیر اصلاح طلب ممکن است در بین همقطاران جریانی خودش تعبیر به تغییر موقعیت و دیدگاه سیاسی شود و به از دست دادن تاثیر و جایگاهش در بین اصلاح طلبان عرب منجر گردد.

در هر صورت اهم شاخص های این طیف عبارتنداز:

- اعتقاد به کار تشکیلاتی عربی و نگاه استراتژیک به تحزب.

- طرح مطالبات سیاسی همزمان با مطالبات هویت خواهانه ی قومی.

- تاکید بر پتانسیل فشار اجتماعی توده های مردم عرب.

- کسب مناصب سیاسی استانی براساس نسبت جمعیت.

- ارتباط با مسئولان کشوری به دور از گرایش سیاسی انان.

- منتقد صریح اصلاح طلبان غیر عرب استان به دلیل برخی رفتارهای دوگانه اشان در رابطه با حقوق مردم عرب.

- اهمیت استراتژیک انتخابات و شرکت در ان از موضع شهروند عرب.

د) طیف حاج ثامر کروشات

حاج ثامر از موسسان وفاق و از حاضران در جلسات ابتدایی تشکیل " لجنة الوفاق " بودند. اما با دوری از صحنه ی سیاسی در دوره ی مهمی از حیات وفاق نقش کمتری در فعالیت های بعدی جریان اصلاح طلب عرب ایفا نمودند. هر چند ایشان در ان دوره با سران جریان و پیشکسوتان وفاق همچنین برخی مسئولان عرب حاضر در تهران در ارتباط مستمری بودند. خواستگاه اصلی ایشان در قبل از وفاق و دوران اصلاحات به جریانهای مذهبی بر می گشت. اما در دوران وفاق و پس از ان گرایش های سیاسی قومی و هویت خواهانه ی ایشان بیشتر نمایان گشت و به شکل مشخص تری از جریان هویت خواه و قومی اصلاح طلب عرب و حتی جریانهای عرب غیر اصلاح طلب اما با گرایش مسالمت امیز حمایت می کردند. بواقع بیشتر اعضای تشکیل دهنده ی طیف نزدیک به ایشان، یا وفاقیهای منتقد و معترض به سیاستها و روشهای حزب وفاق بوده که از حزب خارج شدند و یا از فعالان سیاسی عرب غیر وفاقی بودند. ایشان بعد از ورود جدی تر به فضای سیاسی عربی استان، منتقد برخی رفتارهای حزب وفاق شدند اما با اقای شدیدزاده و طیف وی نزدیکی بیشتری داشتند. بیشتر تمرکز وی بر گرداوری جمعی منسجم از فعالان سیاسی ای بود که فضایی برای فعالیت در وفاق پیدا نکرده بودند. ایشان به دنبال جریان سوم در بین فعالان سیاسی عرب بوده و هر چند در این مرحله گرایش های سیاسی قومی وی بر دیگر ابعاد سیاسی کنش هایش چربش داشت اما با دیگر اصلاح طلبان عرب در شکل طرح مطالبات که همانا مسالمت امیز و قانونی - دموکراتیک بود، هماهنگ و همصدا نشان می داد. حاج ثامر به نسبت دیگر اصلاح طلبان عرب به گروه ها و تشکلات فرهنگی عربی نزدیکتر بوده است. ایشان همچنین اصرار می کرد که فعالان سیاسی و غیر سیاسی عرب می بایست کنش مستقل خود را حفظ کنند. ایشان و طیف نزدیک وی به مانند دیگر طیف های اصلاح طلب عرب نیز، متمایل به کسب مناصب در استان بودند و به تلفیقی از فشار و چانه زنی اعتقاد داشتند. حاج ثامر و طیف همراهش در انتخابات شورای سوم با تشکیل لیس انتخاباتی " الخضراء " فعالیت گسترده و منسجمی را اغاز کردند. در حالی که پس از سال 84 و اغاز زمامداری اصولگرایان راه حلهای سیاسی اندکی در افق دیده می شد، اینان برنامه ی حضور در انتخابات شورای سوم را با طرح تشکیل لیست انتخاباتی کلید زدند. این تاکتیک انتخاباتی مطرح شده از سوی حاج ثامر مورد قبول طیف ها و فعالان سیاسی عرب بسیاری قرار گرفت. حاج ثامر در ابتدا تلاش کرد کلیه ی معتقدان به حضور در فضای انتخاباتی شورای سوم را در ذیل این طرح گرد اورد اما تضاد دیدگاه ها و منافع سیاسی و همچنین ورود برخی عناصر مشخص که از مراکز قدرت استانی حمایت می شدند، طرح این طیف را با شکست مواجه ساخت. برخورد نیروهای انتظامی با لیست این طیف در ان مرحله، نفوذ و احتمال پیروزی ان را نشان می داد.

حاج ثامر تاکید بیشتری بر رقابت های انتخاباتی محلی دارد و تلاش ایشان وطیف همراه بر گسترش پایگاه اجتماعی و استفاده از حضور مردم عرب در بزنگاههای سیاسی است. این طیف بر طرح مطالبات هویتی همراستا و همزمان با مطالبات سیاسی تاکید دارد و نزدیکی ایشان به گروه ها و عناصر فرهنگی - اجتماعی از این زاویه می باشد.

حاج ثامر ارتباط خوبی با جریان سنتی و برخی شخصیت های جریان راست عربی در استان دارد و در تلاشهای سیاسیش می کوشد این دو جریان را از خود نرنجاند. بواقع ایشان کاستی ارتباطش با طرفهای سیاسی غیر عرب در استان را از طریق ارتباط با راستهای عرب جبران می کند. البته حاج ثامر به طور کامل با طرف های سیاسی غیر عرب استانی قطع ارتباط نکرده است اما به مانند دیگر طیف های عرب اصلاح طلب وارد شاخه های استانی و شهرستانی احزاب کشوری نگردید.

انتقاد حاج ثامر از حزب وفاق اما از این منظر بود که حزب از شعارها و برنامه ی مورد توافق اولیه که همانا تاکید و اصرار بر مطالبات قومی و کسب مناصب با توجه به نسبت جمعیت و فداکاری عرب ها در انقلاب و جنگ بوده، کوتاهی کرده است و گرایش سیاسی اصلاح طلبانه بر ماهیت قومی - سیاسی حزب پیشی گرفته است. رهبران وفاق اما تاکید داشتند چون حاج ثامر از مناصب شهرداری پس از پیروزی وفاق در شورای دوم محروم گشت اینچنین به انتقاد از حزب و عملکرد ان پرداخته است.

انتخابات شورای سوم می توانست فرصت خوبی برای نزدیکی وفاقیها و طیف حاج ثامر بعد از قضایای شورای دوم باشد اما در لحظات اخر عامری ترجیح داد لیستی جداگانه ارائه دهد و وارد بازی طیف حاج ثامر نشود.

در انتخابات اخیر ریاست جمهوری و شورای چهارم در سال 92 حاج ثامر از جمع فعالان " الموحدة " حمایت کرد و توجه کمتری به انتخابات ریاست جمهوری معطوف داشت.

در دو سال اخیر اما این طیف به مانند دیگر طیف های جریان اصلاح طلب از عدم وجود یک برنامه و یا تحلیلی از وضع موجود رنج می برد و به همین دلیل هیچ گونه طرح مشخصی برای مرحله ی پیش رو ارائه نداده است.

در کل می توان شاخص های ذیل را برای این طیف برشمرد:

- تاکید بر کسب مناصب استانی بر حسب نسبت جمعیت و فداکاری مردم عرب.

- تاکید بر انتخابات های محلی.

- تاکید بر نهاد سازی سیاسی و فرهنگی و حفظ استقلال این نهادها از احزاب و گروه های مرکز.

- طرح مطالبات سیاسی به همراه مطالبات هویتی.

- تاکید بر ارتباط با دیگر جریانهای سیاسی عربی در استان بویژه جریان سنتی و جریان راست.

- تاکید بر فشار اجتماعی مردم عرب بویژه از طریق انتخاباتهای محلی.

 

3) جریان قومی

این جریان قبل از دوران اصلاحات از طیف ها و گرایش های متنوعی تشکیل شده بود، اما اکثر فعالیت این گرایش ها در غالب فرهنگی و در راستای حفظ هویت قومی و اصرار بر بعد سیاسی ان هویت بود. فعالیت بیشتر کنشگران این جریان در قبل از دوران اصلاحات غالبا در چارچوب حلقه های فکری - سیاسی بوده است. در این حلقه ها بود که هم فعالیت های جمعی تمرین می شد و نیروهای همراستا یکدیگر را می یافتند و هم افکار سیاسی - فرهنگی حاضران در این حلقه ها با مطالعات گسترده و تقریبا یکسان منابع نوشتاری به جمع بندی یکسانی می رسید. ایجاد کتابخانه های خانگی، رصد تغییرات سیاسی - اجتماعی در جهان عرب، گسترش رسانه های ماهواره ای و شبکه های خبری - تحلیلی در جهان عرب، تغییرات اجتماعی - سیاسی کشور و اشنایی هر چه بیشتر با جریانهای فکری داخلی و بسیاری پارامترهای دیگر تاثیر مستقیمی بر اگاهی ها و توانایی تحلیلی فعالان این جریان داشت. البته تمام این حلقه ها و جمع ها در ارتباط با هم نبودند و حتی برخی از انها تفاوت های اساسی با یکدیگر داشتند. مهمترین برنامه ی کاری که این جمع ها بویژه حلقه های بیشتر سیاسی برای خود تعریف کرده بودند عبارت بود از گسترش اگاهی های سیاسی، تلاش برای فهم وضع سیاسی کشور و درک تغییرات سریع جهان عرب. این نیروهای بیشتر سیاسی علاوه بر این برنامه ها، ارتباط مردمی خود را نیز گسترش می دادند و تلاش می کردند در مراسم رسمی و غیر رسمی با عقبه ی اجتماعی ارتباط برقرار کنند اما همچنان اولویت را به نشست های فکری - سیاسی با گرایش های روشنفکرانه می دادند.

محافل کمتر سیاسی این جریان اما بیشترین تاکید را بر مطالعات روشنفکری بویژه جریانهای روشنفکری در جهان عرب قرار داده بودند ولی از مطالعه ی وضع اجتماعی - فرهنگی عرب های منطقه غافل نشدند. این حلقه های اخیر غالبا فعالیت های روشنفکرانه و مطالعاتی داشتند تا ارتباطات سیاسی - اجتماعی. اما با تغییر وضع کشور، حلقه های بیشتر سیاسی، نظر به اولویت های سیاسی شان بهتر و سریعتر با وضع موجود هماهنگ شدند. وضع جدید حاصل از فضای باز سیاسی، فرصت مناسبی جهت نزدیکی فعالان دو جریان قومی و چپ (مذهبی و غیر مذهبی) مهیا کرد.

اما همانگونه که رفت تحول در حوزه ی مفاهیم، فضای فکری حلقه های سیاسی جریان قومی را اماده ی پذیرش نقش جدیدی در سطح استان نمود. در این دوران اما محافل فکری قومی به انتقاد از کنش های طیف سیاسی قومی پرداخت که در این مرحله با اصلاح طلبان عرب وارد ائتلافی استراتژیک شده بود. این حلقه های فکری انتقاد می کردند که وضع اجتماعی - فرهنگی مردم عرب تاسف اور و خطرناک است و عرب ها از بحران هویت و سیاستهای تبعیض امیز رنج می برند لذا اولویت کاری جریانهای سیاسی که داعیه ی دفاع از حقوق مردم عرب را دارند باید بر دفع این اسیب ها متمرکز شود و نه بر فعالیت های سیاسی با هدف کسب مناصب. انها همچنین معتقد بودند که اصلاح طلبان غیر عرب استان تفاوت چندانی با دیگر جریانهای سیاسی غیر عرب ندارند و کلیه ی نیروهای سیاسی استان در حذف و محو هویت قومی عربها اشتراک نظر دارند. از این زاویه اینان معتقد بودند اولویت با کار فرهنگی و اگاهی سازی قومی است، اما اگر قرار است فعالیت سیاسی مشخصی شکل بگیرد، باید مستقل بوده و نیروهای سیاسی عرب جداگانه به فعالیت بپردازند و اولویت انها نیز انتقاد از وضع موجود و اصرار و تاکید بر تغییر روندهای سیاسی - فرهنگی در استان باشد. اینان به کسب مناصب اعتقاد چندانی نداشتند اما به ارامی تغییر موضع دادند و در نهایت به این جمع بندی رسیدند که می بایست عرب هایی صاحب منصب شوند که از زاویه ی حفظ منافع قومی وارد کاست قدرت شوند و نه از طریق چانه زنی های سیاسی، چون در این چانه زنی ها احتمال زیادی هست که اولویت های کاری عوض گردد و یا مصلحت ها بر اصول چیره شوند.

همچنین این حلقه های فکری منتقد بازتعریف مفاهیم سیاسی بودند که از سوی فعالان قومی متمایل به اصلاح طلبان اغاز شده بود. اینان معتقد بودند تفکر " غیریت " قومی با توجه به وضعیت سیاسی عرب های منطقه می بایست حفظ شود، اما کنترل گردد و به سوی رادیکالیسم متمایل نشود چون تنها راه محافظت از " خود " در برابر " دیگری " قدرتمند می تواند حفظ همین غیریت باشد. این تفکرات بود که مانع طرح انتقاد به ساختارهای سنتی می شد. بواقع یکی از مهمترین اختلافات دو طیف مطرح جریان قومی همین بحث انتقاد از ساختارهای سنتی ی بویژه قبیله بود. بهرحال در دوران اصلاحات و با نزدیکی طیف بیشتر سیاسی به اصلاح طلبان عرب و موفقیت های حاصل از این ائتلاف، طیف فکری قومی به تعدیل برخی از نظرات خود پرداخت.

در دوران پس از اصلاحات طیف های این جریان دوباره به کارکرد قبلی خود که همانا تاکید بر مطالعه و کار فکری بود، بازگشتند اما در بسیاری از اراء متحول شده بودند.

در انتخابات شورای سوم، جمعی از فعالان فکری قومی در لیست " الخضراء " با طیف حاج ثامر همراه شدند و جمعی دیگر ارتباط خود را با اقای شدیدزاده حفظ نمودند. در انتخابات سال 92 برخی فعالان حلقه های فکری جریان قومی با تاکید بر انتخابات محلی شورای شهر به حمایت از برنامه ی کاری " الموحدة " پرداختند و مشاهده شد برای اولین بار از هر دو طیف فکری و سیاسی این جریان در شورای مرکزی " الموحدة " حضور داشتند. این تجربه نشان داد که طیف های فکری این جریان متمایل به کنش سیاسی شده اند و حاضرند در برنامه و پروژه هایی که حداقلی از دغدغه های انان را در نظر بگیرد، مشارکت نمایند.

در مجموع در حال حاضر می توان به دو طیف در این جریان اشاره کرد:

 

الف) طیف چپ قومی (هویت خواهان قومی )

منظور از چپ در اینجا مفهوم کلاسیک ان نیست، مفهوم چپ در این طیف بیشتر ناظر بر ان است که این دسته از فعالان کمتر به کنش سیاسی اهمیت می دهند و بیشتر بر فعالیت فرهنگی - فکری متمرکز بوده و هستند. اینان با توجه به دغدغه هایشان که بیشتر از جنس هویتی اند، به هویت خواهان عرب نزدیکی بیشتری دارند. اینان در ابتدا منتقد هر گونه فعالیت سیاسی بودند و بیشترین انتقاد را به فعالان سیاسی عرب داشتند اما در سالهای اخیر متحول شدند.

تحلیل قسمی از فعالان این جریان برای حضور در رقابت های انتخاباتی این بود که بهرحال جمع مهمی از مردم عرب از زوایای متفاوتی درانتخابات شرکت می کنند و عدم شرکت نخبگان عرب که دغدغه ی مطالبات هویتی در کنار مطالبات سیاسی را دارند مجال را برای فرصت طلبان و یا نیروهای کمتر سیاسی عرب مهیا می کند و این دو دسته ی اخیر در صورت کسب مناصب انتخاباتی توانایی پیگیری حداقلی از مطالبات مردم عرب را نیز نخواهند داشت. این امر به نوبه ی خود منجر به سرخوردگی مردم و از دست رفتن فرصت های احتمالی تغییر وضع موجود خواهد شد. همچنین جزئی دیگر از فعالان این طیف معتقد بودند که حتی اگر بطور مستقیم نامزد انتخابات نشوند اما بهتر است در روندهای سیاسی انتخاباتی و بازه های زمانی تبلیغات انتخابات شرکت کنند و بدین ترتیب با عقبه ی اجتماعی جامعه ی عرب تماس برقرار نمایند و از احوالات مردم اگاهی یابند.

باری فعالان این طیف هر چند از توانایی فکری بالایی برخوردار هستند اما حصول به این توانایی فکری به قیمت شکاف بین اینان و عقبه ی اجتماعی حاصل شده است. حضور در فضای کنش سیاسی در حقیقت برای پر کردن این شکاف مورد توجه این فعالان قرار گرفت. می توان ادعا کرد که اینان از منظری تاکتیکی به انتخابات می نگرند و نه استراتژیک.

در انتخابات شورای چهارم شهر اهواز جمعی از فعالان این طیف در تجربه ی " الموحدة " حضور یافتند و با این تجربه همراهی خوبی نشان دادند اما واضح بود که گرایش های روشنفکرانه ی انان بر رفتارها و کنش های سیاسی شان غلبه داشت و هنوز المان های ایده الی فراوانی در تحالیلشان دیده می شد. با این وجود کماکان اولویت اول این دسته از فعالان قومی بحث های هویتی و تاکید بر حفظ هویت جمعی و فردی شهروندان عرب می باشد.

این طیف از فعالان عرب البته به دلیل نبود تجربه ی گسترده ی انتخاباتی و میدانی، استراتژی و برنامه ی خاصی برای مرحله ی پیش رو ندارند اما از توانایی تحلیلی خوبی برخوردارند که می تواند راهگشای فعالیت های کوتاه مدت باشد ولی نمی تواند دورنمای مناسبی از کنش مشترک بین جریانهای سیاسی عربی ترسیم نماید.

در هر حال مهمترین شاخص های این طیف عبارتند از :

- تاکید بر فعالیت های فرهنگی اجتماعی.

- اولویت مطالبات هویتی بر مطالبات سیاسی.

- اعتقاد به نهادسازی با اولویت تشکلات فرهنگی.

- اشنایی با فضای فکری فرهنگی جهان عرب.

- نگاه تاکتیکی به انتخابات با اولویت دادن به انتخابات محلی.

- هدایت حضور اجتماعی مردم عرب به سوی کسب مطالبات هویتی.

- تاکید بر فعالیت های سیاسی مستقل عربی .

 

ب) طیف راست قومی (محافظه کاران قومی )

در اینجا نیز مراد از راست مفهوم کلاسیک ان در تعاریف سیاسی نیست بلکه منظور، تاکید بیشتر فعالان این طیف بر فعالیت سیاسی و تا حدودی نزدیکی انان به برخی رفتارها وچهره های جریان اصولگرای عربی است.

بعضی از کنشگران این طیف با فعالان طیف چپ قومی تا سالهای اخیر در گروه ها و حلقه های روشنفکری همکاری مشترک و نزدیکی داشتند اما برخی تحولات درون گروهی و متغیرات کشوری عامل جدایی انان از یکدیگر گردید.

در دوران اصلاحات اینان به مانند دیگر طیف فعالان قومی منتقد فعالیت اصلاح طلبان عرب و حزب وفاق بودند اما زاویه انتقادشان با طیف چپ قومی اندکی تفاوت داشت. راستگراهای قومی غالبا از منظر سیاسی - قومی و نه هویت خواهانه - فرهنگی منتقد وفاق و اصلاح طلبان عرب بودند و تاکید می کردند که می بایست در مواضع سیاسی اولویت را به مواضع قومی داد تا مواضع جناحی. اینان البته معتقد به همکاری محتاطانه ی سیاسی با کنشگران غیر عرب استانی بودند اما ترجیح انان این بود که بهتر است با یک عرب شریک سیاسی شد حتی اگر هم جریانی انان نباشد. بواقع اولویت همکاری سیاسی برای اینان قومی بود تا جناحی.

حضور انتخاباتی اینان نیز پیش تر از طیف چپ قومی رقم خورد و برخی منسوبان به این طیف در دوره ی اصلاحات نامزد انتخاباتی شدند. فعالان این طیف منتقد بازتعریف مفاهیم از سوی اصلاح طلبان عرب در دوران اصلاحات بودند، بویژه نسبت به انتقاد از " قبیله " حساسیت نشان می دادند اما بعدها از این حساسیت کاسته شد و جمعی از اینان خود منتقد قبیله و فرهنگ قبیله ای شدند.

در انتخابات شورای سوم شهر اهواز اینان مستقلا لیستی ارائه دادند و با هیچ یک از طیف ها و جریانهای سیاسی به توافق نرسیدند. در انتخابات سال 92 نیز اینان اولویت را به انتخابات محلی شورای شهر دادند و جمعی از انان در تشکیل تجربه ی " الموحدة " مشارکت فعال ىاشتند.

اما در طی دو سال اخیر رفتار سیاسی جمعی از فعالان این طیف به جریان اصولگرای عرب نزدیکتر شد. تشکیل نمایشگاه " الاهواز عبر التاریخ " کار مشترک برخی کنشگران این طیف با اصولگرایان بود و نشان داد که اینان هر چه بیشتر از طیف چپ قومی فاصله گرفته و به اصولگرایان عرب نزدیکتر شده اند. به نظر می اید که این نزدیکی نمی تواند استراتژیک باشد و بیشتر نماینگر یک ائتلاف تاکتیکی و مرحله ای است. باری هر چند راست های قومی در بسیاری رفتارها و کنش های خود محافظه کار هستند و حتی به برخی ظواهر و سنن و اداب قبیله ای از دیدگاه هویت خواهانه می نگرند اما اختلافات اساسی با اصولگرایان عرب دارند که از مهمترین این اختلافها نقش و جایگاه دین و مذهب در جامعه و سیاست می باشد.

این طیف نشان داده که از یک استراتژی مشخص برخوردار نیست و برنامه ای برای مرحله ی پیش رو ندارد.

اما مهمترین شاخص های این طیف به قرار زیرند:

- اولویت مطالبات سیاسی بر دیگر مطالبات.

- تاکید بر روابط شخصی تا بر روابط گروهی و تشکیلاتی.

- تاکید بر سنن و اداب به عنوان شاخص های هویتی.

- اهمیت تاکتیکی انتخابات با تاکید بر انتخابات محلی.

- اهمیت مناصب استانی.

- نزدیکی به جریان اصولگرای عرب.

 

4) جریان هویت خواه

فعالان هویت خواه از ارکان اصلی فعالیت فرهنگی - اجتماعی در قبل و دوران اصلاحات بودند. در دوران قبل از اصلاحات غالب فعالیت های منتسبین به این جریان در حوزه ی ادبیات و شعر خلاصه می شد. اینان با توجه به فضای بسته ی سیاسی در قبل از سال 76 معمولا فرصت مراسم ها بویژه جشنهای عروسی و یا مراسم ختم که اقشار گوناگون مردمی در ان حضور می یافتند را غنیمت می شمردند و تلاش می کردند پیام خود را که همانا تاکید بر حفظ هویت بود، به سمع مردم برسانند. البته در این دوران برنامه هایی اجرا می شد که معمولا در ذیل مراسم مذهبی به اجرا در می امد. همچنین بعضا جلسات فکری نیز برگذار می شد که بسیار محدود بود.

اوج شکوفایی و تنوع فعالیت کنشگران منتسب به این جریان در دوران اصلاحات به بعد بود که همزمان با تولد گروه ها و موسسات فرهنگی - هنری - ادبی گوناگونی شد. همچنین کنگره ها و جشنواره های زیادی برگذار شد که هدف در انها معرفی شاخص های هویتی مردم عرب بود. بواقع در دوران اصلاحات هم کمیت این دست برنامه ها افزایش یافت و هم تنوع و کیفیت انها بهبود چشمگیری پیدا کرد. اگر پیش از سال 76 بیشتر برنامه ها حول و حوش شعر و ادبیات دور می زد اما پس از سال 76 و حتی پس از دوران اصلاحات این برنامه ها شامل تئاتر، موسیقی، رقص ایینی، قصه خوانی، نقد ادبی، سینما، هنرهای تجسمی و ... شد. البته باید یاداور شد که بیشتر این فعالیت ها شخصی و یا در محدوده ی کار گروهی چند نفره برگذار می شد، هر چند این فعالان از نوع و شکل فعالیت یکدیگر مطلع بودند اما بطور کلی مستقل از هم فعالیت می کردند.

باری هر چند این دست از فعالان را نمی توان کاملا یک جریان سیاسی بشمار اورد و مسامحتا این نام بر انها اطلاق شده است، اما بسیاری از کنش های انان تاثیر و نقش بارزی در فضای سیاسی داشته و دارد. بواقع این کنشگران بشکل غیر مستقیم اما موثر در حوزه ی سیاسی عربی نقش بازی می کنند.

البته جمعی دیگر از فعالان این جریان در دوران اصلاحات به طور مستقیم درگیر فعالیت سیاسی شدند. تعدادی از اینان نقش بارزی در تاسیس و فعالیت های حزب وفاق داشتند. می توان گفت ضلع سوم تشکیل وفاق بعد از فعالان چپ و نیروهای قومی فعالین منتسب به این جریان بودند. تلاش مشترک هویت خواهان و نیروهای قومی بود که به گسترش و تحرک عقبه ی اجتماعی حزب منجر شد و نوعی اجماع اجتماعی - سیاسی را حول حزب وفاق گرد اورد. علاوه بر ان تلاش های فکری - نظری درون حزب بویژه جریان بازخوانی و بازتعریف مفاهیم سیاسی - اجتماعی به همت مشترک هویت خواهان و فعالان قومی شکل گرفت.

با وجود حضور مستقیم و فعال کنشگران هویت خواه در یک حزب سیاسی، اما انان تلاش داشتند تا همچنان وجوه هویت خواهانه ی خویش را حفظ کنند. مثلا هیچ یک از هویت خواهان خواستار پست ومقامی نشدند و یا خود را نامزد انتخابات نکردند. اینان هر چند دیدگاه کلی حزب مبنی بر اهمیت انتخابات را پذیرفته بودند اما اعتقاد داشتند نخبگان و رهبران اصلی حزب نباید وارد سیستم اداری - اجرایی شوند. اینان استدلال می کردند که اهمیت حزب و مقبولیت و مشروعیت ان بسیار بیشتر از ورود به یک نهاد اجرایی است و با توجه به اینکه غالب نهادهای اجرایی توانایی پاسخگویی به مطالبات روزمره و انباشته ی مردم را ندارند، حضور رهبران طراز اول حزب در این نهادها موجب انتقال موج انتقادات به درون حزب خواهد شد و حزب به مرور تبدیل به دستگاهی برای توجیه سیستم اداری - اجرایی خواهد گردید و توانایی انتقاد و در نهایت مقبولیت مردمی خود را از دست خواهد داد. هویت خواهان حزب معتقد بودند که می بایست کادرها و نیروهای درجه دوم حزب وارد سیستم اداری شوند و تا جایی که ممکن است استقلال حزب از سیستم اجرایی حفظ شود.

بعد از دوران اصلاحات اما از حجم فعالیت هویت خواهان کاسته شد ولی تنوع برنامه های انان حفظ شد. تقریبا اکثر فعالیت هویت خواهان به حوزه های فرهنگی هنری مربوط شد و فعالیت های سیاسی انان بشدت کاهش یافت.

بطور کلی و بویژه در چند سال اخیر هویت خواهان با تاکید بر شاخص های هویتی - سنتی و نوین - تلاش دارند وجوه کمتر مورد اعتنا قرار گرفته از ابعاد هویت عربی که فعالان سیاسی به انها نمی پردازند را به روش های متفاوتی نمایان کنند. برگذاری نمایشگاههای هنری، جشنواره های ادبی، مراسم ایینی، یادبودها و یادمان ها و ... از جمله این فعالیت ها می باشند. اما غالب برنامه های انان معطوف به ابعاد تاریخی هویت می باشد و نگاه تارخ گرایانه بر بیشتر فعالیت های این دست از فعالان غلبه دارد و به ابعاد نوین هویت عربی در تولیدات انان کمتر پرداخته می شود.

در مجموع فعالان این جریان برنامه و یا استراتژی خاصی برای حوزه ی سیاست ندارند و برخی عناصر بیشتر سیاسی انان حضور سیاسیشان محدود به شرکت در جلسات دیگر جریانها و طیف های سیاسی و یا اظهار نظر درباره ی برخی حوادث سیاسی روز می باشد. هویت خواهان اما به طیف چپ جریان قومی همچنین به دو طیف شدیدزاده و حاج ثامر کروشات نزدیکتر هستند.

اما مهمترین شاخص های این جریان در حال حاضر عبارتند از :

- تاکید بر مطالبات هویتی.

- تاکید بر فعالیت های فرهنگی هنری.

- نگاه تاکتیکی به حوزه ی کنش سیاسی و انتخابات.

- اعتقاد به نهادسازی با اولویت به تشکلات فرهنگی هنری.

 

5) جریان راست عربی (محافظه کاران جدید)

بطور کلی غالب نیروهای سیاسی عرب که بعد از انقلاب در پست های مدیریتی کشوری و یا استانی صاحب منصبی بودند را می توان به این جریان منتسب دانست. بواقع اغلب مدیران و حتی شخصیت های تکنوکرات عرب در این جریان تعریف می شوند و یا نزدیکی قابل ملاحظه ای به این جریان دارند. کنشگران این جریان با اینکه از فعالان سیاسی قدیمی عرب هستند و از روابط و نفوذ خوبی هم در مرکز برخوردارند اما نتوانستند خود را تحت یک یا چند مجموعه و گروه شناسنامه دار و تعریف شده سامان بدهند. می توان گفت رفتارها در این جریان بیشتر فردی است و غالبا افراد این جریان با هم جناحی های خود در مرکز هماهنگ هستند تا با یکدیگر. البته برخی از منتسبین به این جریان در دوران اصلاحات تجربه ی تاسیس یک حزب محلی - حزب سلام - را از سر گذراندند، اما این حزب نتوانست به مفهوم کلمه یک حزب سیاسی باشد و در حد یک محفل سیاسی باقی ماند. تاسیس این حزب هم بیشتر واکنشی بود به حزب وفاق که توسط رقبای اصلاح طلب عرب تاسیس شده بود و نمی توان ان را کنشی بر حسب نیاز و یا یک ضرورت جریانی یا سیاسی بشمار اورد.

بهرحال هر چند ترافیک فعالان در این جریان بسیار زیاد است اما توانایی و اراده ی سیاسی جمعی در اینان بسیار کم بوده و فعالیت راستگرایان غالبا معطوف به کسب مناصب سیاسی بطور شخصی بوده است. این کنشگران البته نه از موضع قومی و نه از موضع تقسیم عادلانه ی مدیریتها خواهان کسب مناصب سیاسی نیستند، بلکه با توجه به نزدیکی به برخی شخصیتهای بانفوذ کشوری و استانی و با تاکید بر نقش خود در انقلاب و جنگ به این مناصب دست یافته و می یابند.

راستگرایان علی الاقل در گفتمان رسمیشان اعتقادی به طرح مطالبات قومی ندارند و حتی در جریان انتخابات (محلی و ملی ) غالبا از ادبیات دینی و مذهبی و از موضع تکلیف و مسئولیت مردم را به حضور در انتخابات دعوت می کنند. اینان در بهترین حالت مدعی اند که حضورشان به عنوان عرب در کاست قدرت (مناصب انتصابی و انتخابی ) مانع از اجرای سیاستها و یا برنامه هایی می باشد که مضر به حال و مصالح مردم عرب است. بدین ترتیب راستگرایان نیازمند حضور و فشار عقبه ی اجتماعی مردم عرب هستند اما این حضور اجتماعی را نه برای تحقق مطالبات قومی مردم عرب بلکه غالبا برای چانه زنی های حضور خود در کاست قدرت می خواهند. بواقع تا هنگامیکه منتسبین به این جریان بدون منصب بوده و یا پستی را از انان ستانده باشند اینگونه ادعا می کنند که به دلیل عرب بودنشان و دفاع از حقوق مردم عرب منصبشان را از دست داده اند. اما وقتی مجددا صاحب منصبی شدند نه تنها هیچ گونه علاقه ای به اظهار دفاع از مردم عرب ندارند بلکه کسب موقعیت جدیدشان را نتیجه ی تلاش شخصی و توانایی های فردی خود می دانند و رفتار انان در موضع قدرت کاملا شخصی بوده و در بهترین حالت به فکر منافع خویش و یا حاشیه و تیم اطراف خود خواهند بود.

فعالان این جریان بویژه سران و شخصیت های روحانی راستگرا برای حفظ رابطه ی سنتی خود با مردم عرب و همچنین پرکردن خلاء کار تشکیلاتی دست به احداث حسینیه های شخصی زدند تا بدین ترتیب حضور مردم در این مکانهای شخصی، بویژه در مراسم مذهبی را به حساب تاییدی بر مواضع و جایگاه خویش نشان بدهند.

بهرحال در دوران اصلاحات بود که اندکی از موقعیت سیاسی این کنشگران کاسته شد ولی با امدن دولت اصولگرایان مجددا تا حدود زیادی راستگرایان عرب بویژه طیف روحانی این جریان خود را باز یافت. اما دولت اصولگرایان نیز با گفتمان و عملکرد فراراستگرایی شکاف عمیقی در جناح راست کشوری و به تبع ان راست های استانی ( عرب و غیر عرب ) ایجاد کرد. بواقع پس از سال 84 شاهد دو جریان یا جناح در درون راستگراها بودیم: محافظه کاران و اصولگرایان.

محافظه کاران اما تقریبا شاکله ی کلی همان جریان راست سابق را حفظ نمودند و تا حدودی موضعی انتقادی نسبت به برخی سیاستها و عملکرد دولت اصولگرایان پیدا کردند. بیشتر انتقاد محافظه کاران استانی (عرب و غیر عرب ) نیز مربوط به حذف و نادیده انگاشتن انان از سهم قدرت و مناصب استانی بود. برخی از این انتقادات مثمرثمر واقع شد و جمعی از محافظه کاران عرب به بعضی از مناصب استانی دست یافتند اما غالب این مناصب از اهمیت چندانی برخوردار نبود.

در هر صورت بعد از حوادث سال 88 و بویژه حادثه ی قهر رئیس جمهور و خانه نشینی ایشان انتقاد محافظه کاران از اصولگرایان تندتر شد و محافظه کاران سعی کردند فاصله ی خود را با اصولگرایان معنا دار کنند. باری هر چند محافظه کاران تلاش کردند خود را از اصولگرایان دور کنند تا از اسیب های اجتماعی و سیاسی عملکرد دولت در امان باشند اما با توجه به مخرج مشترک این دو طیف و حمایت های اولیه ی راستگراها از ان دولت، محافظه کاران از موج انتقادها و واکنش های سیاسی - اجتماعی مردم بی نصیب نماندند. شاید بتوان گفت پیروزی میانه روهای متمایل به اصلاح طلب به رهبری اقای روحانی در انتخابات ریاست جمهوری اخیر و شکست توامان همه ی طیف های محافظه کار و اصولگرا نماینگر عدم تفکیک عملکرد این دو جریان در نظر جمهور رای دهنده بود. تاکتیک گمراه کننده ی تعدد نامزدهای محافظه کار و اصولگرا در انتخابات اخیر ریاست جمهوری که تلاش داشت نشان دهنده ی تمایز بین این دو طیف باشد نیز نتوانست از شکست اصولگراها و جایگزین کردن محافظه کاران بجای انان جلوگیری کند.

در هر صورت محافظه کاران عرب از این معادلات کشوری نیز متاثر شدند. پیروزی اقای روحانی اما هر چند ان چیزی نبود که می خواستند ولی با توجه به شعار اعتدالگرایی روحانی و دوستی و همکاری سابق برخی محافظه کاران عرب با رئیس جمهور جدید موقعیتی هر چند اندک برای کسب برخی مناصب کشوری و استانی مهیا نمود. این امر عامل تحرک مجدد محافظه کاران عرب در استان شد و جلسات و دیدارهای درون جریانی و برون جریانی زیادی شکل گرفت. در این مرحله اما چیزی که قابل ملاحظه بود انعطاف پذیری بیشتر محافظه کاران عرب نسبت به قبل و رایزنی برخی طیف ها و شخصیت های محافظه کار عرب با دیگر جریانها بویژه اصلاح طلبان عرب بوده است. اعلام وجود " جمعیت اسلامی نخبگان عرب " علاوه بر انکه نتیجه ی رایزنی درون جریانی محافظه کاران عرب بود، می تواند نشان از درک نیاز به کار تشکیلاتی جمعی نیز تلقی شود. بواقع محافظه کاران عرب تا حدودی خلاء کار تشکیلاتی را حس نمودند و تلاش دارند تا مواضع سیاسی - اجتماعی خود را تحت عنوان تشکیلات و بصورت اتفاق نظر جمعی سامان بدهند. شاید بتوان این تحولات را به حضور نیروهای جوان تر این جریان منتسب کرد که نسبت به پیشکسوتان محافظه کار به الزامات کار سیاسی نوین واقف تر هستند.

اما تلاشها و تحرک محافظه کاران در دو سال اخیر تنها در چارچوب درون جریانی نبوده است. اعلام "شورای مشترک فعالان عرب " جدا از اهداف تعریف شده برای ان، هر چند نمی تواند به حساب یک جریان گذاشته شود، اما نقش محافظه کاران در تشکیل ان و همراهی با دیگر جریانهای سیاسی عرب را می توان در نوع خود کم نظیر بشمار اورد. البته اینکه این شورا چقدر می تواند موفق شود و یا به دنبال چه اهدافی (مقطعی یا بلند مدت ) می باشد، امری است که تنها به محافظه کاران عرب مربوط نمی شود و به اراده ی تک تک حاضران در ان بستگی دارد.

بهرحال در دو سال اخیر تحرک و تحولات جدیدی در این جریان رخ داد اما این تحرکات هنوز نتیجه ی سیاسی مشخصی برای محافظه کاران یا برای مردم عرب در بر نداشته است. در مجموع نمی توان این جریان را دارای استراتژی سیاسی و یا برنامه ای معین برای فعالیت درون جریانی یا میان جریانی در حوزه ی سیاسی عربی در استان بحساب اورد.

اما مهمترین شاخص های این جریان عبارتند از:

- اهمیت کسب مناصب از زاویه ی جریانی و نه قومی.

- اهمیت استراتژیک انتخابات از منظر مسئولیت و تکلیف دینی مذهبی.

- تاکید بر فشار اجتماعی به منظور کسب مناصب سیاسی.

- نگاه تاکتیکی به تشکلات سیاسی بویژه از منظر سران و روحانیون این جریان.

- تاکید بر سنن و اداب بویژه بعد دینی و مذهبی سنت ها.

- اولویت نداشتن مطالبات قومی.

 

6) جریان اصولگرای عرب

این جریان بعد از روی کار امدن دولت اصولگرایان ( 92 - 84 ) بروز یافت و غالب کنشگران ان از دل جریان راست برامدند. برخی روحانیون بارز عرب نیز همراستا با اصولگرایان مرکز در این جریان قابل تعریف هستند. این جریان هر چند نوپا و جدید می باشد اما رفتار منتسبین به ان نسبت به جریان محافظه کار عرب متشکلتر و سازمان یافته تر نشان می دهد.

همانگونه که رفت رفتارها و سیاستهای دولت اصولگرا عامل شکاف درونی در جریان راستگرایان شد و موجب تولد جریان اصولگرا گردید، لذا کنش های سیاسی - اجتماعی اصولگرایان عرب با برخی تفاوتها بطور کلی شباهت فراوانی به محافظه کاران دارد.

باری نفوذ اصولگرایان در استان به دلیل حضور برخی منتسبین به این جریان در نهادهای مهم و حساس و تصمیم ساز استانی حتی در دولت جدید کماکان ادامه پیدا کرد. همچنین برخی روحانیون سرشناس عرب اصولگرا با حضور در برخی مراکز مهم تصمیم گیر و تصمیم ساز کشور، نقش مهمی در تثبیت موقعیت جریان اصولگرای عرب در استان داشته اند.

اصولگرایان بویژه روحانیون اصولگرای عرب با درک خلاء های موجود در فضای سیاسی - اجتماعی استان و با فهم موقعیت خود در کاست قدرت کشوری و استانی تلاشهای منظم و تشکیلاتی مهمی را در استان سامان دادند. این تلاشها اما تا حدودی در تعدیل زمینه های ذهنی قبلی از اصولگرایان مهم بوده و فرصتی جهت نزدیکی برخی طیف ها و جریانهای دیگر به اصولگرایان عرب را مهیا نمود. تشکیل نمایشگاه " الاهواز عبر التاریخ " که هدف اساسی ان برجسته نمودن بعد هویت مذهبی مردم عرب بوده است، کار مشترک اصولگرایان عرب با دیگر جریانها و طیف های سیاسی عرب بوده و نشان از انعطاف پذیری اصولگرایان در مرحله ی جدید بعد از روی کار امدن اقای روحانی دارد. اصولگرایان عرب اما تلاش دارند با برگذاری اینچنین برنامه هایی ضمن کاستن از شکاف خود با عقبه ی اجتماعی و نخبگان عرب، از سویی موقعیت خود را به عنوان یک جریان سیاسی - اجتماعی و مورد قبول طیف های متعدد جامعه ی عرب تثبیت بنمایند و اعتبار دینی - مذهبی خود را با مقبولیت اجتماعی - سیاسی همراه کنند، و از سویی دیگر با تاکید بر بعد مذهبی - دینی هویت مردم عرب هم بر خاص بودن این هویت تاکید کنند و هم ان را متجانس با هویت ملی نشان بدهند. بواقع روحانیون این جریان به مانند اکثر فعالان دیگر جریانهای سیاسی عرب، بطور ضمنی به بحران هویت در جامعه ی عرب اذعان دارند، اما هم در تعریف هویت و بحران ان و هم در راههای برون رفت از این بحران با دیگر طیف ها و جریانهای عرب اختلاف نظر دارند. اما این اختلاف لااقل در این مرحله مانع از کار مشترک اینان با برخی جریانهای عرب نشده است.

روحانیون اصولگرای عرب معتقدند که دین و مذهب - و بطور کلی سنت و میراث - حافظ هویت قومی مردم عرب بوده است و قشر روحانیت عرب به عنوان حاملان دین ومذهب بار اصلی حفاظت از ان هویت را بر دوش داشته اند، لذا طبق نظر اینان بحران هویت از انجا پدیدار شد که از بعد مذهبی - دینی هویت کاسته شد و ابعاد دیگر مانند بعد سیاسی هویت برجسته شدند.

روحانیون اصولگرا اما به مانند اغلب جریانها و طیف های سیاسی دیگر عرب به تشکیل " مرجعیت سیاسی " اعتقاد دارند و اصل وجودی این مرجعیت را پذیرفته اند، اما با نظر به تعریفشان از هویت و بحران هویت عربی معتقد به همپوشانی مرجعیت های دینی و سیاسی اند و روحانیت سیاسی عرب را دارای اولویت و ارجحیت برای این جایگاه می پندارند. طبق این نظر، اصولگرایان تعدد مرجعیت های سیاسی را مضر و عامل تفرقه و عدم انسجام در جامعه ی عرب می دانند و از این منظر به تعدد سیاسی به دیده ی شک و تردید می نگرند.

در هر صورت تلاشهای برخی از روحانیون سرشناس اصولگرای عرب در تاسیس حوزه های دینی و یا تلاش های دیگر برای تاسیس دانشگاه و یا شبکه های تلویزیونی عربی حکایت از ان دارد که کنشگران این جریان به دنبال تثبیت مرجعیت سیاسی - اجتماعی خود علاوه بر مرجعیت دینی بوده و از سویی دیگر به دنبال ایجاد سابقه ای مذهبی - سیاسی بطور مستقل در استان می باشند.

اما شاخص های معرف این جریان در حال حاضر عبارتند از :

- تاکید بر روابط سنتی مذهبی در جامعه ی عرب.

- تاکید بر مراسم مذهبی.

- تاکید بر مناصب سیاسی.

- ارتباط منظم و تنگاتنگ با اصولگرایان مرکز.

- تاکید بر روابط توده ای و بسیج اجتماعی و استفاده از ان جهت رقابت های انتخاباتی.

- اهمیت استراتژیک انتخابات.

- عدم تاکید بر مطالبات قومی.

 

تتمه..

با نظر به انچه در تحلیل تبار شناسی جریانهای سیاسی فعلی جامعه ی عرب رفت می توان اذعان کرد جامعه ی سیاسی متکثری را شاهد هستیم که هیچ یک از طرف های ان نمی تواند ادعای رهبری یا جامعیت کامل بر ان را داشته باشد. در اینجا هر چند مفهوم "جریانهای سیاسی " را بکار بردیم اما هنوز به شکل واضحی روابط درون جریانی و یا بین جریانی شکل تعریف شده پیدا نکرده اند و غالبا شاهد تداخل و نوعی بی نظمی در این حوزه نیز هستیم.

تفکیک حاضر تلاشی مقدماتی برای تبیین تفاوت ها و تمایزهای هر جریان و یا طیف و کشف مشترکات انان بطور همزمان می باشد. اعتقاد بر ان است که جهت هر گونه وحدت، نزدیکی، ائتلاف تاکتیکی یا مرحله ای ضمن انکه می بایست بر مشترکات تاکید کرد اما نباید از تفاوت ها چشم پوشید. شاید از مهمترین دلایل عدم شکل گیری و یا عدم دوام پروژ ه های وحدت گرایانه در حوزه ی سیاست عربی همین بی توجه ای به تفاوت ها و تمایزات باشد. به نظر می اید تعریف وحدت یا ائتلاف سیاسی نزد بسیاری از کنشگران سیاسی عرب بمعنای کوتاه امدن شرکای ذی نفع از تفاوت ها و تمایزاتشان می باشد. این تعبیر و تفسیر یک الگوی تقلیل گرایانه از توافق سیاسی است که نمی تواند با دوام باشد و به دستاورد سیاسی مهم و اثرگذاری منجر شود. به همین دلیل و برای تاثیرگذاری و استمرار هر گونه ائتلاف یا وحدت می بایست مشترکات را در کنار تمایزات دید و از طرف های شریک انتظار نداشت که فاکتورهای ممیزه ی خود را در این گونه پروژ ه ها نادیده بگیرند.

باری در این نوشتار هر چند تلاش شده تحلیلی از وضع فعلی جریان های سیاسی ارائه گردد، اما هدف فهم روابط و مکانیزمهای درونی و برونی جریانها در صحنه ی سیاسی و کشف توانایی ها، داشته ها وکاستی های نیروهای سیاسی جهت رسیدن به یک نقطه ی مطلوب بوده است. به همین دلیل این تبارشناسی - و هر گونه تحلیل سیاسی معطوف به واقعیت عینی - می تواند ظرفیت و امکانی را جهت توافق سیاسی فراهم کند.

اما پیش نیاز رسیدن به یک توافق سیاسی حداقلی - جدا از مشترکات و تمایزات کنشگران - چه می تواند باشد؟ اعتقاد بر این است که " تحلیل از وضع موجود " اولین گام برای رسیدن به یک " استراتژی حداقلی و مرحله ای " می باشد. چون در صورت نبود " تحلیل وضعیت " و " استراتژی حداقلی " هیچ جریان، گروه و یا شخصی نمی تواند ادعای داشتن "برنامه ی عمل " برای عبور از مرحله ی حاضر به مرحله ی پیش رو را داشته باشد. علاوه بر ان هر گونه تحلیلی از وضعیت کنونی بر اساس یک " نظریه ی سیاسی " مشخص شکل می گیرد، لذا فقدان تحلیل دال بر فقدان نظریه نزد کنشگران، گروه ها و جریانهای سیاسی می تواند تعبیر گردد. اما سوال اینجاست که بدون تحلیل مبتنی بر نظریه و به تبع ان فقدان هر گونه استراتژی حداقلی، چگونه می توان از نقطه ی " الف " به نقطه ی مطلوب " ب " رسید؟ این سوالی است که کنشگران صحنه ی فعلی سیاسی می بایست کوشش نمایند پاسخی درخور و مناسب مرحله ی حاضر و پیش رو برای ان بیابند.

اما از مهمترین وجوه بارز نبود " نظریه - تحلیل - استراتژی " در حوزه ی کنش سیاسی کنونی می توان به غلبه ی حوادث روزمره بر روند فعالیت سیستماتیک سیاسی معنادار و کاهش سطح فعالیت سیاسی به موضع گیری صرف در قبال این حوادث اشاره کرد. در واقع بجای انکه کنش های سیاسی حاصل از استراتژی، به صحنه ی سیاسی و حوادث روزمره شکل بدهند، در روندی وارونه حوادث روزمره هستند که رفتارهای بسیاری از فعالان سیاسی عرب را شکل داده انها را وادار به واکنش می کند. در این وضعیت انکه به حوادث روزمره شکل می دهد کنترل فضای سیاسی را در دست دارد و بدین ترتیب بقیه را به واکنش وامی دارد.

در بررسی حاضر اما شاهد کاستی و خلاء های مهم دیگری نیز هستیم که از عوامل بازدارنده ی فعالیت سیاسی عمیق و ماندگار هستند. در این تحلیل شاهدیم که " تفکر سازمانی " و " نهادسازی جریانی " توانایی شکل یابی ندارد و یا به سختی شکل می گیرد. این امر نشان می دهد که جامعه ی عرب فاقد طبقات اجتماعی است و یا این طبقات در مراحل اولیه ی شکل گیری هستند. در بحث " سازمان یافتگی " بویژه، ابتدا باید طبقات اجتماعی شکل بگیرند و سپس نخبگان این طبقات با احساس نیاز به دفاع از منافع و مصالحشان دست به تشکیل نهادهای سیاسی بزنند. لذا تلاشهایی که در برخی جریانها برای تشکل سازی مشاهده می شود می بایستی مرجعی اجتماعی پیدا کند، در غیر اینصورت نمی توان این تلاشها را برگرفته از ضرورت های اجتماعی دانست و تنها می توان ان را واکنشی به فضای سیاسی کشور تلقی کرد.

همچنین با اینکه منطقه ی خوزستان از مهمترین استان های اقتصادی کشور می باشد، اما مبحث " اقتصاد سیاسی " در گفتار و تحلیل کنشگران سیاسی عرب کاملا مفقود است. انتقاد از وضع معیشتی مردم عرب، تلاش برای استخدام نیروهای بومی، انتقاد صرف از طرح های کلان اقتصادی در استان و یا تاکید بر کسب برخی مناصب اقتصادی نمی توانند به عنوان تحلیل "اقتصاد سیاسی " تلقی شوند. البته در مقدمه ی این تبارشناسی به فقدان تئوری و نظریه نزد کنشگران سیاسی عرب اشاره شد که این کاستی می تواند عامل اصلی عدم شکل گیری هر گونه تفکر و یا تحلیل از زاویه ی اقتصاد سیاسی قلمداد گردد.

اما لازم به یاداوری است که در این تحلیل سعی شده نقش و تاثیر برخی متغیرهای مزاحم ( یا مداخله گر ) در بحث تا حدود زیادی کنترل شود. هر چند اعتقاد بر ان است که نقش این متغیرها غیر قابل انکار هستند. در اینجا چون نمی توانیم اثر تمام متغیرها را بر یکدیگر و بطور همزمان مورد مطالعه قرار دهیم، بنابراین اثر برخی متغیرها را کنترل نموده، تاثیر انها را خنثی کردیم. مثلا میزان تحصیلات کنشگران سیاسی، وابستگی های عشیره ای یا جغرافیایی، تاثیر حوادث منطقه ای - بین المللی در این بحث وارد نشدند. بواقع در این تبارشناسی بیشتر بر توانایی ها، داشته ها و نداشته های جریانها، گروه ها و فعالان سیاسی تاکید شده است. اما پوشیده نیست که جامعه ی سیاسی عرب در حال حاضر قائم به ذات نیست و عناصر حاضر در ان از روابط پیچیده و چند لایه با یکدیگر و با جامعه ی سیاسی کلان کشوری برخوردارند.

در نهایت، این بحث ادعا ندارد که مطلوبترین تحلیل از نیروها و جریان های سیاسی کنونی است، بلکه ظرفیت های پیدا و پنهان فراوانی در جامعه ی سیاسی عرب امروز وجود دارد که توانایی شرح و تفسیر بهتری از وضعیت موجود را دارند. اما به اراده ی سیاسی و فرا رفتن از روزمرگی نیاز هست تا این ظرفیت ها فعال شده و مکتوب گردند.

امید است این نوشتار بتواند گامی کوچک جهت فعال سازی ظرفیت های نوشتاری در حوزه ی سیاست عملی در جامعه ی عرب بشمار اید.

والسلام.

 

 


جستجو